بررسی و بازخوانی نظریه لوح محو و اثبات

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 7، دوره 50، شماره 1، شهریور 1397، صفحه 129-158   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v50i1.39620

نویسندگان

محمد علی وطن دوست حقیقی مرند^* ؛ سیدمرتضی حسینی شاهرودی؛ حسن نقی زاده

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

چکیده در این مقاله با بررسی اصطلاح «لوح محو و اثبات» در منابع روایی و تفسیری این نتیجه به دست آمده است که این اصطلاح، اصطلاحی نوظهور است که نه تنها هیچ خاستگاه قرآنی و روایی ندارد، بلکه براساس روایات معتبر این أمّ‌الکتاب یا همان لوح محفوظ است که ظرف محو و اثبات واقع می‌شود و قید «محفوظ» به شهادت آیات قرآنی به معنای مصونیت از تغییر نیست، بلکه به معنای مصونیت از شهود و مسّ نامحرمان درگاه الهی است. با نتیجه به دست آمده نگرش مشهوری که میان اندیشمندان اسلامی درباره لوح محو و اثبات وجود دارد، دستخوش تغییر اساسی می‌گردد و از این رهگذر لوح محفوظ نیز تفسیر جدیدی پیدا می‌کند.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: بداء؛ لوح محفوظ؛ لوح محو و اثبات؛ أمّ‌الکتاب؛ کتاب مکنون

مراجع

قرآن کریم.

ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362.

بن بابویه، محمد بن علی، معانی الأخبار، محقق و مصحح: علی اکبر غفاری، ، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1422 ق.

ابن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، محقق و مصحح: ابوطالب کرمانی و محمد حسن محرر، قم، دار الذخائر، چاپ اول، 1411 ق.

ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، چاپ اول، 1419 ق.

آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، 1403 ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، محقق و مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم، مؤسسه بعثه، چاپ اول، 1374.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، 1401 ق.

بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ق.

بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: عبد الله محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423 ق.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق: محمد عبد الرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418 ق.

حسینی شیرازی، محمد، تبیین القرآن، بیروت، دار العلوم، چاپ دوم، 1423 ق.

حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، محقق/ مصحح: هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق/ بیروت، دارالعلم/ الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق: علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم، 1371.

رضوی، مرتضی، نقدهای علامه طباطبائی بر علامه مجلسی (حواشی بر بحار الانوار)، چاپ اول، بی‌جا، کتابخانه مجازی سایت بینش نو.

سمرقندی، نصربن محمدبن احمد، بحر العلوم، بی‌جا، بی‌تا.

سور آبادی، ابوبکر عتیق بن محمد، تفسیر سور آبادی، تحقیق: علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، فرهنگ نشر نو، چاپ اول، 1380.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدیباج علی مسلم، عربستان، دار ابن عفان للنشر والتوزیع - المملکة العربیة السعودیة، چاپ اول، 1416 ق.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق/ بیروت، دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب، چاپ اول، 1414 ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه محمد جواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1412 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: با مقدمه شیخ آغابزرگ تهرانی و تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، محقق/ مصحح: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، چاپ سوم، 1373.

عریضی، علی بن جعفر، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، محقق/ مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال (الخلاصة)، محقق و مصحح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، دار الذخائر، چاپ دوم، 1411 ق.

عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق/ مصحح: هاشم رسولی‌محلاتی، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الأصفی فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدحسین درایتی و محمدرضا نعمتی، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1418 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الصافی فی تفسیر القرآن، تحقیق: حسین اعلمی، تهران، انتشارات الصدر، چاپ دوم، 1415 ق.

قرطبی محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ اول، 1364.

قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق: حسین درگاهی، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.

کاشانی، ملأ فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، 1336.

کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی- الأصول و الروضة، تهران، المکتبة الإسلامیة، چاپ اول، 1382 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، موسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403 ق.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت دارالفکر، بی‌تا.

معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1415 ق.

معرفت، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، بی‌جا، مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول، 1379.

مغنیه، محمد جواد، التفسیر المبین، قم، انتشارات بنیاد بعثت، بی‌تا.

مفید، محمدبن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیة، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، 1413 ق.

مفید، محمدبن محمد، مسائل العکبریة، قم، الموتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، 1413 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، چاپ ششم، 1365.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، 1405 ق.

نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1416 ق.

نیشابوری، محمود بن ابو الحسن، إیجاز البیان عن معانی القرآن، تحقیق: حنیف بن حسن القاسمی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، چاپ اول، 1415 ق.