دیدگاه قاضی‌نعمان درتأویل آیات و احکام فقهی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، خرداد 1399، صفحه 95-116   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v52i1.75102

نویسندگان

فروغ ضیغمی نژاد؛ بمانعلی دهقان^* ؛ امیر جودوی

دانشگاه یزد

چکیده

قاضی‌نعمان ابن‌حیون (متوفی 363 ق) از جمله اندیشمندان فاطمی است که به تأویل رمزگرایانه آیات فقهی اهتمام ورزیده است. او احکام فقهی را ظاهر شریعت، و ایمان و معرفت را بطن پنهان آن و دارای مراتب می‌داند. وی با تعریفی که از ایمان کرده، آنچه را که مکلف از دعائم «ولایت، طهارت، صلوة، صوم، زکاة، حج، جهاد» انجام می‌دهد حدّی از حدود دین دانسته و با تأکید بر توأم بودن ایمان و عمل، و استفاده از آیات قرآن و روایات پیامبر (ص) و ائمه تا امام جعفر صادق (علیهم السلام) به تأویل رمزی احکام و آیات فقهی پرداخته است. این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی برای کشف مبانی فکری قاضی‌نعمان، روش و دیدگاه او را در تأویل احکام و آیات فقهی مورد بررسی قرار داده و دریافته وی شدیداً متأثر از مذهب اسماعیلیه آیات فقهی را بر مبنای مهمترین رکن اعتقادیشان یعنی «ولایت» تأویل کرده که بر پایه دلیل منطقی استوار نمی‌باشد.

کلیدواژه‌ها

آیات فقهی؛ اسماعیلیه؛ باطن؛ تأویل؛ قاضی‌نعمان

مراجع

1- ابن حیون، نعمان بن محمد، اساس ‌التأویل، بیروت، چاپ عارف ثامر، ۱۹۶۰ م.

2- ابن حیون، نعمان بن محمد، المجالس‌ و المسایرات، تحقیق الفقی‌ الحبیب، ابراهیم ‌الشبوح، محمد الیعلاوی، تونس، 1978 م.

3- ابن حیون، نعمان بن محمد، تأویل‌ الدعائم، چاپ محمدحسن‌اعظمی، قاهره، ۱۹۶۷ ـ ۱۹۷۲ م.

4- ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام و ذکر الحلال والحرام، والقضایا والاحکام عن‌ اهل‌بیت ‌رسول‌ اللّه ‌علیه و علیهم افضل‌ السّلام، چاپ آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، ۱۹۶۳ ـ ۱۹۶۵ م.

5- ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل ائمة الاطهار، تحقیق حسینی جلالی، دارالثقلین، بیروت، چاپ اول، 1414 ق.

6- ابن شهرآشوب، محمدبن‌ علی، معالم ‌العلماء، مطبعة‌ الحیدریة، نجف، 1380 ق.

7- انوشه، حسن، فرهنگنامه ادبی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1376.

8- بابایی، علی اکبر، مکاتب تفسیری، تهران، سمت، ۱۳۸۱.

9- بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، البعثة، ۱۴۱۵ ق.

10- برنارد، لویس و دیگران، اسماعیلیان در تاریخ، ترجمه یعقوب آژند، تهران، انتشارات مولی، 1363.

11- پورنامداریان، تقی، رمز و داستانهای رمزی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷.

12- جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، تهران، نشر فروزانفر، چاپ دوم، 1391.

13- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، نشر الثقافة الاسلامیة، 1372.

14- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ ق.

15- ربّانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی، چاپ اول، 1377.

16- رضایی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن، قم، جامعة المصطفی، ۱۳۸۷.

17- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، دارالعلم للملائین، چاپ نهم، 1990 م.

18- شاکر، محمد کاظم، روش‌های تأویل قرآن، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۶.

19- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۴.

20- طباطبائی، محمد حسین، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق.

21- طباطبائی، محمد حسین، شیعه در اسلام، کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان ‌کتاب، ۱۳۸۶.

22- طباطبائی، محمد حسین، قرآن در اسلام، به کوشش خسرو شاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۶.

23- علامه مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ سوم، 1403 ق.

24- غالب، مصطفی، اعلام الاسماعیلیة، بیروت، دارالیقظة العربیة، 1964 م.

25- غالب، مصطفی، الحرکات الباطنیه، بیروت، دارالاندلس، بی‌تا.

26- قبادیانی، ناصر خسرو، وجه دین، تهران، چاپ غلامرضا اعوانی، ۱۳۵۶.

27- گروه مذاهب اسلامی، اسماعیلیه، ترجمان السنة، پاکستان، ۱۴۰۶ ق.

28- معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسران، قم، التمهید، ۱۳۷۳.

29- معرفت، محمدهادی، تأویل فی مختلف المذاهب، تهران، تقریب بین المذاهب، 1390.