بازتعریف اصطلاح «روش تفسیر»

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، خرداد 1399، صفحه 185-206   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v52i1.77691

نویسندگان

میثم عزیزان^* ؛ محمدعلی تجری

دانشگاه قم

چکیده

در رایج‌ترین تعریف ارائه شده از اصطلاح «روش تفسیر»، معنای منبع تفسیر و در سایر تعاریف به مفاهیمی چون مبانی، قواعد و گرایش تفسیری اشاره شده است. چنین تعاریفی، به دلیل عدم ترادف با روش، عدم ارائه دلیل برای بیان این تعاریف، خلط مفاهیم، محدودسازی مفهوم کلی روش تفسیر در مفاهیم جزئی و غفلت از شکل نظامند روش‌ها، نیازمند بازتعریف است. با توجه به تعریف هریک از این مفاهیم، اصطلاح روش تفسیر، به شکلی نظامند، تمام آنهارا در بر می‌گیرد. یعنی هر روش تفسیری از مبانی مورد پذیرش مفسر، آغاز می‌گردد و بر اساس قواعد مصونیت بخش از خطای مفسر، به بهره‌گیری از منابع معتبر می‌پردازد تا تفسیری روشمند ارائه دهد. از ابتدا تا انتهای تفسیر ارائه شده از سوی مفسر، تمایل و تخصص مفسر در برداشت وی از آیات با تاکید بر مبنا یا قاعده‌ای، بیش از سایر مبانی یا قواعد دیگر، به چشم می‌آید که گرایش تفسیری وی محسوب می‌گردد. هریک از این اجزا در روش تفسیر، نقشی را به عهده دارند که همچون اجزاء یک ساختار، مرتبط و هماهنگ با یکدیگر عمل می‌نمایند.

کلیدواژه‌ها

روش تفسیر؛ مبانی تفسیر؛ قواعد تفسیر؛ منابع تفسیر؛ گرایش تفسیر

مراجع

1- إبن فارس، احمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1420 ق.

2- إبن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 1388.

3- ابن‌عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر و التنویر، لبنان: نشر مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، 1420 ق.

4- ابن‌ملقن، عمر بن علی، تفسیر غریب القرآن، تحقیق مجذوف، سمیر طه، بیروت: عالم الکتب، چاپ اول، 1408 ق.

5- ابوحیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق جمیل، صدقی محمد، لبنان: دار الفکر، چاپ اول، 1420 ق.

6- اسلامی، علی، «مبانی و مبادی تفسیری تسنیم»، فصلنامه اسراء، سال دوم، شماره اول، پیاپی 3، بهار 1389.

7- ایرانی قمی، اکبر، روش شیخ طوسی در تفسیر تبیان، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، 1371.

8- بهار، محمد تقی، سبک‌شناسی، تهران: سازمان کتاب‌های پرستو، چاپ چهارم، ۱۳۵۵.

9- بهرامی، محمد، «فهم وتفسیر در نگاه علامه طباطبایی (نگاهی مقایسه‌ای با هرمنوتیک)»، پژوهش‌های قرآنی، سال هجدهم شماره 3، پیاپی 71، پاییز 1391.

10- پهلوان، منصور؛ فائز، قاسم؛ خبیری، عباس؛ «مفهوم شناسی جری و انطباق و باطن قرآن براساس روایات»، فصلنامه سراج منیر، سال 4، شماره 13، زمستان 1392.

11- جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، تهران: نشر ناصرخسرو، بی‌تا.

12- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیة، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للملایین، 1404 ق.

13- حسینی، سیدمعصوم، «جامعیت قرآن از نگاه علامه طباطبایی»، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال 4، شماره 14، پاییز 1392.

14- الحسینی، علی بن احمد (ابن معصوم المدنی)، الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول، ایران: موسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، 1426 ق.

15- خامنه‌ای، علی، مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری، تهران: نشر نسیم انقلاب، چاپ اول، 1393.

16- خلیل بن احمد، ترتیب کتاب العین، تحقیق مهدی المخزومی و ابراهیم السامرایی، تصحیح اسعد الطیب، قم: انتشارت اسوه، الطبعه الأولی، 1414 ق.

17- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه دهخدا، 1377.

18- الذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

19- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، ترجمه و تحقیق غلامرضا خسروی حسینی، تهران: انتشارات مرتضوی، چاپ دوم، زمستان 1375.

20- رستمی علی اکبر، آسیب‌شناسی و روش‌شناسی تفسیر معصومان علیهم السلام، بی‌جا: کتاب مبین، چاپ اوّل، 1380.

21- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم: پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، چاپ اول، 1387.

22- رضایی اصفهانی، محمدعلی، درسنامه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن، قم،مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، 1382.

23- روحی دهکردی، احسان؛ تجری، محمد علی، «اصطلاح شناسی مبانی تفسیر»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، سال بیستم، شماره 4، پیاپی 77، زمستان 1394.

24- الزرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ اول، 1410 ق.

25- السبت خالد بن عثمان، قواعد التفسیر جمعاً و دراسه، ریاض: دار ابن القیم- دار ابن عفان، الطبعة الأولی، 1426 ق.

26- سخی مطلق، مژگان، پهلوان، منصور، «بررسی مبانی تفسیری قرآن کریم از دیدگاه امام باقر (علیه السلام)»، مجله پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و پنجم، شماره یکم، بهار و تابستان 1391.

27- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۶ ق.

28- شاکر، محمد کاظم، مبانی و روشهای تفسیری، قم: نشر مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول، 1382.

29- صدر، محمد باقر، و جمال الدین موسوی، سنت‌های تاریخ در قرآن، تهران: نشر تفاهم، چاپ سوم، 1381.

30- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین،تحقیق احمد الحسینی، تهران: انتشارات مرتضوی، الطبعه الرابعه، 1375.

31- علیا نسب، ضیاءالدین؛ امیری، لیلا؛ «دلایل جاودانگی قرآن از دیدگاه علامه طباطبایی»، دوفصلنامه قرآن در آینه پژوهش، سال اول، شماره دوم، 1393.

32- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم، 1371.

33- عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (سازمان چاپ و انتشارات)، چاپ اول، 1367.

34- فتاحی زاده، فتحیه، «مبانی و قواعد تفسیری علامه شعرانی»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره دوم، 1389.

35- فتح الهی، ابراهیم، «اصطلاح شناسی در علم تفسیر (مبانی، اصول، قواعد)»، پیک نور، سال ششم، شماره چهارم، بی‌تا.

36- فرزندوحی، جمال؛ جوانمرد، بیژن؛ قادریان، احمد؛ «قواعد تفسیر در سخنان معصومین»، فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث، سال ششم، شماره بیست ویک، 1393.

37- فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق محمد نعیم العرقسُوسی، بیروت: مؤسسة الرسالة للطباعة الطبعة الثامنة، 1426 ق.

38- فیومی، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر،مصر: دارالمعارف، بی‌تا.

39- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: اسلامیه، ۱۳۶۷.

40- قرضاوی، یوسف، قرآن منشور زندگی، تحقیق عبد العزیز سلیمی، تهران: نشراحسان، چاپ اول، 1382.

41- کریمی، محمود، دیمه کار گراب، محسن، «مبانی و روش شیخ صدوق در تفسیر قرآن کریم»، مجله پژوهش‌های قرآن وحدیث، سال چهل و ششم، شماره دوم،1392.

42- محمد علی، رضائی اصفهانی، درسنامه روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن، بی‌جا: ناشر مرکز جهانی علوم اسلامی، بی‌تا.

43- محمدی ری شهری، محمد، «گونه شناسی هدایت الهی در قرآن و حدیث»، علوم حدیث، سال هفدهم، شماره دوم، بی‌تا.

44- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم: نشر بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ سوم،1382.

45- مصباح یزدی، محمد تقی، قرآن‌شناسی، قم: موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، چاپ دوم،1380.

46- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران- قم: نشر صدرا، چاپ هشتم، 1377.

47- مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، ترجمه دانش موسوی، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم) چاپ اول، 1378.

48- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران: نشر دار الکتب الإسلامیة، چاپ نهم، 1386.

49- مؤدب، رضا، موسوی مقدم، محمد؛ «اهمّ مبانی تفسیر قرآن از منظر مفسران شیعه»، فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه شناسی، سال هفتم، شماره 28، 1388.

50- مؤدب، رضا، روش‌های تفسیر قرآن، قم: نشر اشراق، چاپ اول،1380.

51- میرباقری، محسن، «قرآن و آسیب شناسی استفاده از ظاهر و باطن»، دو فصلنامه مطالعات روش شناسی دینی، سال، شماره دوم، 1393.

52- میبدی، محمد فاکر، قواعد التفسیر لدی الإمامیة وأهل السنّة، طهران: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، الطبعة الثانیة، 1430 ق.

53- ناظم الطباء، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، بی‌جا: انتشارات خیام، 1343.