تبیین پدیده ی فراگیر زبانی «صفت جانشین موصوف» در چکامه های عصر جاهلی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 8، دوره 7، شماره 12، شهریور 1394، صفحه 179-206   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v7i12.37415

نویسنده

علی اکبر ملایی^*

دانشگاه ولی عصر (عج) رفسنجان

چکیده

وقتی اشعار عربی منسوب به روزگاران پیش از اسلام و به ویژه معلّقات را می خوانیم، همواره با یک پدیده ی فراگیر زبانی برخورد می کنیم که فرایند درک مدلول و مقصود شعر را قدری دچار وقفه می کند. این شگرد زبانی، با حذف موصوف و نشستن صفت یا صفت هایی به جای آن، رخ نموده است. امروزه این پدیده، در برخی کتب مربوط به دانش معانی و بیان، «مجاز مرسل مفرد به علاقه ی صفت» نام گرفته یا زیر عناوینی چون: «همنشینی معنایی در طرح مجاز» بررسی شده است. به گمان نگارنده بروز چنین عادت زبانی در شعر دوران جاهلی، نه تنها امری سطحی و تصادفی نیست، بلکه رویکردی زبانی است که در محور همنشینی و در راستای بالا بردن ادبیت کلام، تحقق یافته و گزینشی است بلاغی و برآمده از عواطف و روحیات سراینده که با مقتضای حال مخاطب بیابان گرد آن روزگار، تناسبی درخور داشته است. در نوشتار پیش رو، این رویه ی رایج زبانی، در پیوندی معنادار و بنیادین با اقلیم، فکر و فرهنگ عرب جاهلی و شرایط حاکم بر زندگی ایشان، مورد واکاوی قرار گرفته است. به گواهی پژوهش، فرایند حذف موصوف و انتقال معنای آن به صفت، با ایجاد نوعی ایجاز و بالا بردن قابلیّت تداعی کلام، به پویاسازی ذهن خواننده کمک می کند.

کلیدواژه‌ها

صفت؛ موصوف؛ شعر عصر جاهلی؛ زبان؛ همنشینی معنایی؛ اقلیم صحرا

مراجع

ابوزید، سامی یوسف و منذر ذئب کفافی. (1432ه.ق). الادب الجاهلی. ط1. عمّان: دارالمسیرة للنشر و التّوزیع و الطّباعة.

البستانی، فؤاد افرام. (1419ه.ق). المجانی الحدیثة عن مجانی الاب شیخو. قم: انتشارات ذوی القربی.

جُرّ، خلیل. (1377ه.ش). فرهنگ لاروس. مترجم: سیّد محمد طبیبیان. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

ربابعة، موسی. (1428ه.ق). تشکیل الخطاب الشعری، دراسات فی الشعر الجاهلیّ. ط1. عمّان: دارجریر للنشر و التوزیع.

الشّرقاوی، عفّت. (لا تا). دروس و نصوص فی قضایا الادب الجاهلی. بیروت: دارالنّهضة العربیّة.

شفیعی کدکنی، محمد رضا. (1375ه.ش). صور خیال در شعر فارسی. ط6. تهران: انتشارات آگاه.

شمیسا، سیروس. (1381ه.ش). بیان. چ9. تهران: انتشارات فردوس.

الشهال، رضوان. (1962م). امرؤالقیس. بیروت: مطابع البحیری.

صفوی، کورش. (1383). درآمدی بر معنی شناسی. چ2. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی (حوزه هنری).

----------. (1380ه.ش). از زبان‌شناسی به ادبیات. چ1. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی (حوزه هنری).

الفاخوری، حنا. (لا تا). الجامع فی تاریخ الادب العربی. بیروت: دارالجیل.

فروخ، عمر. (1981م). تاریخ الادب العربی. الجزء الاول، الادب القدیم، ط4. بیروت: دارالعلم للملایین.

فروم، اریک. (1382ه.ش). فراسوی زنجیرهای پندار. مترجم: بهزاد برکت. چ2. تهران: انتشارات مروارید.

قطب، سید. (1410ه.ق). النقد الادبی. اصوله و مناهجه. ط6. القاهرة: دارالشروق.

قمیحة، مفید محمد. (2003م). شرح المعلّقات العشر. بیروت: دارالبحار/دار و مکتبة الهلال.

القیروانی، ابن‌الرّشیق. (2002م). العمدة فی محاسن الشعر و آدابه و نقده. تقدیم و شرح: صلاح‌الدّین الهواری و هدی عودة. ج2. بیروت: دار و مکتبة الهلال.

نجفی، ابوالحسن. (1376ه.ش). مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی. چ5. تهران: انتشارات نیلوفر.

الهاشمی، السید احمد. (لا تا). القواعد الاساسیّة للغة العربیّة. مصر، دارالهجرة.

هاوکس، ترنس. (1377ه.ش). استعاره. مترجم: فرزانه طاهری. تهران: نشر مرکز.