أخباری کیست؟

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 104، اردیبهشت 1395، صفحه 25-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v48i24.23963

نویسندگان

موسی زرقی¹؛ حسین صابری²؛ عبد الکریم عبداللهی نژاد³

¹دانش آموخته دکتری دانشگاه فردوسی مشهد و استادیار دانشگاه حکیم سبزواری

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگا فردوسی مشهد

چکیده

اخباریگری یکی از مهم‌ترین مسلک‌های فقهی امامیه است که از اوایل قرن یازده رواج یافت و حدود دو قرن جریان غالب برخی از حوزه‌های فقهی محسوب می‌شد. در کتب فقهی و اصول فقهی، برخی از فقها به عنوان اخباری معرفی شده‌اند. با وجود پژوهش‌های بسیاری که در زمینه اخباریان انجام شده است، اما معرفی لیست کامل فقهای اخباری تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است. باتوجه به عدم وجود تعریف منطقی دقیق از اخباریگری و همچنین عدم وجود ملاک برای شناخت فقهای اخباری، در این پژوهش با بررسی مفصل کتب تراجم رجال و کتاب شناسی، سعی در معرفی فقهای اخباری شده است. البته در مورد اخباری بودن یا نبودن برخی از این شخصیت‌ها اختلاف نظر وجود دارد، که با مراجعه به آثارشان سعی در رفع این ابهام شده است. در پایان بررسی‌ها، در این پژوهش هفتاد تن از فقهای امامیه به عنوان فقیه اخباری معرفی شده‌اند و در جدولی خلاصه این پژوهش آمده است.

کلیدواژه‌ها

اخباریگری؛ لیست اخباریان؛ ملاک تقسیم فقها

مراجع

اخباری، علی، سبیکةاللجین فی الفرق بین الفریقین، نسخه الکترونیک از سایت آل عصفور: http://www.al-asfoor.org/books/index.php?id=1235

 

اخباری، میرزا محمد، مجتهد و اخباری، نوشته شده در ضمن یک مجموعه، موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه 30/1916، (ص 373 به بعد این مجموعه).

 

اخباری، میرزا محمد، مصادر الانوار فی تحقیق الاجتهاد و الاخبار، نوشته شده در ضمن یک مجموعه، موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه 3/ 7607، (ص 44 بعد این مجموعه).

 

اخباری، میرزا محمد، معاول العقول فی قطع اساس الاصول، موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه 7739.

 

اذکایی، پرویز، و دیگران، دائرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیدجوادی، کامران فانی، بها الدین خرمشاهی، تهران: شهید محبی، 1375.

 

اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بی‌جا، مکتبة المحمدی، 1331.

 

استر آبادی، محمد بن علی بن ابراهیم، آیات الأحکام فی تفسیر کلام الملک العلام، تهران: کتابفروشی معراجی، 1394 ق.

 

استرآبادی، محمد امین بن محمد شریف، دانش نامه شاهی، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 86276.

 

استرآبادی، محمد امین بن محمد شریف، الحاشیة علی الاصول الکافی، مصحح ومحقق: مولی خلیل قزوینی و علی فاضلی، قم: دارالحدیث، 1430 ق.

 

افندی اصفهانی، عبد الله بن عیسی بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی اشکوری، قم: منشورات مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی، 1403 ق.

 

امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیه الشیعه، بیروت: دارالتعارف، 1380-1384.

 

امین، محسن، أعیان الشیعة، تحقیق: حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، بی‌تا.

 

انصاری، محمد علی، موسوعه الفقهیة المیسره، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

 

آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء، 1403 ق.

 

آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه (کرام البرره)، مشهد: دارالمرتضی، 1404 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، درر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفی لإحیاء التراث، ‌1423 ق.‌

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق: محمد تقی ایروانی- سید عبد الرزاق مقرم،‌ قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، لولوة البحرین فی الاجازات و تراجم رجال الحدیث، تحقیق: سید محمد صادق بحرالعلوم، مکتبة فخراوی، 1429 ق.

 

بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب الفنون، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین اسماء المولفین وآثار المصنفین، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، 1951 م.

 

بوسنینه، منجی، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین، بیروت: دارالجلیل، 1425 ق.

 

بهشتی، ابراهیم، اخباریگری (تاریخ و عقاید)، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1390.

 

تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، تحقیق: محمد علی حائری، قم: مکتبة آیت الله مرعشی، 1414 ق.

 

تنکابنی، محمد، قصص العلماء، انتشارات علمیه اسلامیه، 1364.

 

جابری، علی حسین، الفکر السلفی عند شیعة الاثنی عشری، قم: دارالاحیاء، 1409 ق.

 

جابلقی بروجردی، علی اصغر، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، تحقیق: مهدی رجائی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1410 ق.

 

جزائری، محمد، نابغه فقه و حدیث، اصفهان: انتشارات حسینیه عماد زاده، 1394 ق.

 

جزائری، نعمت‌الله بن عبدالله، منبع الحیاة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1401 ق.

 

جواهری، محمد، المفید من معجم رجال الحدیث، قم: المحلاتی، 1424 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق: سید احمد حسینی، نجف: مطبعة الآداب، 1385 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، محقق: سید مهدی لاجوردی حسینی، محمد درودی، قم: چاپخانه علمیه،‌1403 ق.‌

 

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه فی تحصیل احکام الشریعه، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1414 ق.

 

حسینی اشکوری، احمد، تراجم الرجال، قم: مکتبة آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1414 ق.

 

حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، قم: دانش، 1376.

 

حسینی، جلال الدین، فیض الإله فی ترجمة القاضی نور الله، بی‌جا، بی‌تا، 1367 ق.

 

حکیم، حسن عیسی، المفصل فی تاریخ النجف الاشرف، قم: مطبعه الحیدریه، ۱۳۸۵.

 

خوانساری، محمد باقر بن زین‌العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم: اسماعیلیان،1390 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، 1413 ق.

 

زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت: دارالعلم للملایین، 1980 م.

 

دزفولی، محمد، فاروق الحق، نسخه خطی نوشته شده در حاشیه کتاب حق المبین، موجود در کتابخانه آستانه مقدسه قم: شماره ثبت 877.

 

زند، فتحعلی، فوائد الشیرازیه، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 8109.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم: موسسه امام صادق علیه السلام، بی‌تا.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، ادوار الفقه الامامی، قم: موسسه امام صادق علیه السلام، 1424 ق.

 

سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة والمعربه، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، 1410 ق.

 

سماهیجی، عبد الله بن صالح، منیة الممارسین، چاپ شده در ضمن میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، 1377.

 

صدر، حسن، تکملة امل الامل، تحقیق: سید احمد حسینی، قم: مکتبة آیت الله مرعشی، 1406 ق.

 

عبد الحمید، صائب، معجم مورخی الشیعه الامامیه - الزیدیه –الاسماعیلیه، قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، 1424 ق.

 

فاضل تونی، عبد الله بن محمد، الوافیه فی اصول الفقه، تحقیق: محمد حسین رضوی شمیری، قم: مجمع الفکر الاسلامی، 1412 ق.

 

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الحق المبین فی کیفیة التفقه فی الدین، محقق: میر جلال الدین حسینی ارموی، ناشر: محقق.

 

قزوینی، خلیل بن غازی، شرح عدة الاصول، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 61389.

 

قزوینی، رضی الدین، لسان الخواص، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 89730.

 

قزوینی، عبد النبی بن محمد تقی، تتمیم امل الآمل، تحقیق: سید احمد حسینی، قم: مکتبة آیت الله مرعشی،1407 ق.

 

قمی، محمد طاهر، رساله نماز جمعه، چاپ شده در دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه، به کوشش رسول جعفریان، قم: موسسه انصاریان، 1423 ق.

 

قیصری، احسان، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر محمد کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1367.

 

کاشف الغطاء، جعفربن خضر، حق المبین فی تصویب المجتهدین و تخطئة الاخباریین، استفاده از نسخه اکترونیک سایت مرکزاطلاعات و مدارک اسلامیhttp://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/3505/index.htm

 

کحاله، عمر رضا، معجم المولفین، بیروت: مکتبة المثنی- دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

کرباسی، محمد جعفر بن محمد طاهر، اکلیل المنهج فی تحقیق المطلب، قم: دارالحدیث،1425 ق.

 

کرکی، حسین ابن شهاب الدین، هدایة الابرار الی طریق الائمة الاطهار (ع)، مصحح: رئوف جمال الدین، بی‌جا، بی‌نا، 1977 م.

 

کنتوری، اعجاز حسین بن محمد قلی، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1409 ق.

 

ماحوزی بحرانی، سلیمان ابن عبدالله، مجموعه، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت 1916.

 

مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم: موسسه آل البیت، 1416 ق.

 

مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی- الاصول و الروضه، تحقیق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامیه، 1382 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبا الائمة الاطهار، بیروت: موسسة الطبع و النشر، 1410 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق: هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، 1404 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق: مهدی‌رجائی، قم: کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1406 ق.

 

مجلسی، محمد تقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق: حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، 1406 ق.

 

مدرس، محمد علی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران: خیام، 1369.

 

مدرسی طباطبائی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، مترجم: محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1368.

 

مشار، خان بابا، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتب، بی‌تا.

 

معلم حبیب آبادی، محمد علی، مکارم الاثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14، اصفهان، کمال، 1362.

 

مکارم شیرازی، ناصر، دائرةالمعارف فقه مقارن، قم: انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ‌1427 ق.

 

مؤسسة دائرة معارف الفقه الإسلامی، موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسة دائرة معارف الفقه الإسلامی، 1423 ق.

 

نباطی فتونی، ابوالحسن بن محمد طاهر، الفوائد الغرویه، موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره نسخه 477 ط.

 

نوری، حسین بن محمد تقی، م‍ست‍درک ال‍وس‍ائ‍ل و م‍ست‍ن‍ب‍ط الم‍س‍ائ‍ل، تحقیق: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، 1408.

 

هاشمی شاهرودی، محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم: مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1426‍ ق.