ابن قبه رازی در میانه اعتزال و امامیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 7، دوره 50، شماره 2، آذر 1397، صفحه 131-148   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v50i2.51873

نویسنده

عباس میرزایی^*

دانشگاه ادیان و مذاهب قم

چکیده

ابن قبه رازی از متکلمان امامیه در اوایل سده چهارم هجری است که جزء جریان معتزلیان شیعه شده به شمار می‌رود. میراث علمی و آراء برجای مانده از وی همگی در بحث امامت است که نشانه‌های زیادی از گرایش وی به اعتزال می‌توان در آن‌ها یافت. از این رو این پرسش مطرح می‌شود که آیا ابن قبه در گرایش به کلام امامیه تمام منظومه فکری امامیه را پذیرفته یا این‌که تنها در بحث امامت، شیعه شده است؟ این مقاله با بررسی مقایسه‌ای میان نظرات ابن قبه و معتزلیان از نظر روشی و محتوایی تلاش می‌کند، با هدف روشن‌شدن فضای تاریخ کلام امامیه در بحث تأثیرپذیری از معتزله، بر پایه شواهد موجود نشان دهد که ابن قبه گویا تنها در بحث امامت، آن هم صرفاً امامت خاصه و نه عامه، نظریه امامیه را پذیرفته و در دیگر انگاره‌های اعتقادی هم‌چنان بر بنیادهای معرفتی اهل اعتزال است.

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: تاریخ کلام امامیه؛ معتزله؛ امامیه؛ معتزلیان شیعه شده؛ ابن قبه رازی

مراجع

ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، 1378 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، موسسه نشر الاسلامی، 1416 ق.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، مطبعة حیدریه، 1380 ق.

ابن قبه رازی، محمد بن عبدالرحمان، «الانصاف فی الامامه»، ضمن معانی الاخبار، ابن بابویه، محمد بن علی، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دار المعرفة، 1379 م.

ابن قبه رازی، محمد بن عبدالرحمان، «المساله المفرده فی الامامه»، ضمن کمال الدین و تمام النعمه، ابن بابویه، محمد بن علی، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، موسسه نشر الاسلامی، 1416 ق.

ابن قبه رازی، محمد بن عبدالرحمان، «النقض علی ابوالحسن علی بن احمد بن بشار»، ضمن کمال الدین و تمام النعمه، ابن بابویه، محمد بن علی، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، موسسه نشر الاسلامی، 1416 ق.

ابن قبه رازی، محمد بن عبدالرحمان، «نقض الاشهاد»، ضمن کمال الدین و تمام النعمه، ابن بابویه، محمد بن علی، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، موسسه نشر الاسلامی، 1416 ق.

ابن مرتضی، احمد بن یحیی، القلائد، بیروت، دار المشرق، 1985 م.

ابن مرتضی، احمد بن یحیی، طبقات المعتزلة، تحقیق سوسنة دیفلد- فلزر، بیروت، دار المکتبة الحیاة، بی‌تا.

ابن میثم، میثم بن علی، النجاة فی القیامة فی تحقیق امر الامامة، قم، المجمع الفکر الاسلامی، 1417 ق.

ابن ندیم، محمد بن اسحق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی‌نا، بی‌تا.

اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق هلموت ریتر، ویسبادن، فرانس شتاینر، چاپ سوم، 1400 ق.

اقوام کرباسی، اکبر، «مدرسه کلامی کوفه»، نقد و نظر، شماره 65، 1391، صص 38-66.

آمدی، علی بن محمد، غایة المرام فی علم الکلام، تحقیق احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1424 ق.

باقلانی، محمدبن طیب، التمهید فی الرد علی الملحده المعطله و الرافضه و الخوارج و المعتزله، تصحیح محمود محمد الخضیری و محمد عبد الهادی، قاهره، دارالفکر العربی، 1967 م.

بدخشی، محمدبن حسین، منهاج العقول، شرح منهاج الوصول فی علم الکلام، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الاولی، 1405 ق.

بصری، محمد بن علی، المعتمد فی اصول الفقه، تحقیق خلیل المیس، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1403 ق.

بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر، اصول الایمان (الدین)، تحقیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 2003 م.

بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت، دار الجیل- دار الآفاق، 1408 ق.

بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر، الملل و النحل، تصحیح البیر نصری نادر، بیروت، دارالمشرق، 1986 ق.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبد الرحمن عمیره، قم، الشریف الرضی، 1409 ق.

تقی‌الدین حلی، حسن بن علی، کتاب الرجال، تحقیق محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، مطبعه الحیدریه، 1392 ق.

جاحظ، عمر بن بحر، العثمانیه، تحقیق عبدالسلام هارون، بیروت، دار الکتب العربیه، الطبعه الاولی، بی‌تا.

حمصی رازی، محمود بن علی، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1412 ق.

خشیم، علی فهمی، الجبائیان: ابوعلی و ابوهاشم، لیبی، بی‌نا، 1967 م.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1417 ق.

خیاط، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا.

سبحانی محمد تقی، «عقل‌گرایی و نص‌گرایی در کلام اسلامی»، نقد و نظر، دوره اول، شماره سه و چهار، تابستان 1374، صص 205-232.

سبحانی محمد تقی، «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، نقد و نظر، دوره 17، شماره 65، بهار 1391، صص 5-37.

سبحانی محمد تقی، جستارهایی در مدرسه کلامی بغداد، قم، انتشارات دارالحدیث، 1395.

شهرستانی، محمد بن‌ عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بدران، قم، الشریف الرضی، چاپ سوم، 1364 ق.

شهرستانی، محمد بن‌ عبدالکریم، نهایة الاقدام فی علم الکلام، تحقیق آلفرد جیوم، بیروت، دارالکتب اللبنانی. بی‌تا.

طوسی، محمد بن‌ حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، تهران، منشورات مکتبة جامع چهلستون، 1400 ق.

طوسی، محمد بن‌ حسن، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة. 1417 ق.

طوسی، محمد بن‌ حسن، تلخیص الشافی، تحقیق سید حسین بحر العلوم، قم، دار الکتب الاسلامیة، 1394 ق.

طوسی، محمد بن‌ حسن، تمهید الاصول فی علم الکلام، تصحیح عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اول، 1362.

عسکری، حسن بن عبدالله، الاوائل، طنطا، دارالبشیر، بی‌تا.

علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذخیره فی علم الکلام، تحقیق سید احمد حسینی، چاپ اول، قم، موسسه النشر الاسلامی. 1411 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، تحقیق عبد الزهراء حسینی، تهران، مؤسسة الصادق، چاپ دوم، 1410 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الطرابلسیات الاولی، نسخه خطی، مرکز احیاء التراث الاسلامی، شماره فیلم:1690/3.

علم‌الهدی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1405 ق.

عماره، محمد، المعتزله و اصول الحکم، بیروت، موسسه العربیه، 1977 م.

فخر رازی، محمد بن عمر، محصل الافکار، بیروت، دار الفکر، 1992 م.

فناری، محمد بن حمزه، فصول البدایع فی اصول الشرایع، مطبعة الاستانة، الطبعة الاولی، 1289 ق.

قاضی عبدالجبار بن ‌احمد، المغنی فی أبواب التوحید و العدل، تحقیق جورج قنواتی و دیگران، قاهره، الدار المصریة، 1965 م.

قاضی عبدالجبار بن ‌احمد، قوام الدین مانکدیم، شرح الاصول الخمسة، تحقیق احمد بن‌حسین ابی هاشم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422 ق.

قاضی عبدالجبار بن‌احمد، «طبقات المعتزله»، ضمن فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، دار التونسیه، 1974 م.

قیومی، محمد ابراهیم، المعتزله تکوین العقل العربی، دارالفکر العربی، قاهره، 2002 م.

گذشته، ناصر، «ابن قبه»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1370.

لامشی، محمود بن زید، التمهید لقواعد التوحید، تحقیق: عبدالمجید ترکی، پاریس، دارالغرب الاسلامی، طبعة الاولی، 1995 م.

مادلونگ، ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375.

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، تحقیق محمد حسین الرضوی، قم، مؤسسة آل البیت، 1403 ق.

مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409 ق.

مفید، محمد بن‌ محمد، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، 1413 ق.

مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1365.

موسوی تنیانی، اکبر، «متکلمان ناشناخته امامی بغداد از غیبت صغری تا دوران شیخ مفید»، نقد و نظر، دوره 17، شماره 66، تابستان 91، صص 60-82.

میرزایی، عباس، «رویکرد متکلمان امامیه در بغداد به معتزلیان شیعه شده»، تحقیقات کلامی، سال اول، شماره دوم، پاییز 92، صص 69-86.

میرزایی، عباس، «ملاحظاتی بر خوانش مدرسی طباطبایی از ابن قبه»، نقد و نظر، دوره 17، شماره 67، پاییز 1391، صص 122-140.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416 ق.

نسفی، میمون بن محمد، تبصره الادله، تحقیق کلدو سلامه، دمشق، المعهد العلمی الفرنسی للدراسات العربیه، چاپ اول، 1990 م.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دار الأضواء، چاپ دوم، 1405 ق.

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، قواعد العقائد، تحقیق: علی الربانی گلپایگانی، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیة بقم، الطبعة الاولی، 1416 ق.

هارونی، احمد بن حسین، اثبات نبوه النبی، تحقیق خلیل احمد ابراهیم الحاج، بی‌جا، المکتبه العلمیه، بی‌تا.