سیمین قلم و تیغ درم در شاهنامۀ فردوسی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 8، دوره 44، شماره 3 - شماره پیاپی 174، آبان 1390، صفحه 167-183   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v44i3.12654

نویسنده

چنگیز مولایی^*

دانشگاه تبریز

چکیده

در شاهنامۀ فردوسی، بیت زیر در توصیفِ زیبایی‌های رودابه، دختر مهراب آمده‌است:
دو نرگس دژم و دو ابرو به خم ستون دو ابرو چو سیمین قلم
تعدادی از دستنویس های شاهنامه به جایِ «سیمین قلم» در این بیت «تیغِ دُژم» یا «تیغِ درم» آورده‌اند. برخی از محققان ضبط «تیغِ درم» را بر گونه‌هایِ «تیغِ دُژَم» و «سیمین قلم» (ضبط مختار خالقی مطلق) ترجیح می‌دهند و معتقد هستند که «تیغ درم» ابتدا به «تیغ قلم» (قلمتراش؟) گشتگی یافته و بعدها گروهی از کُتاب «تیغ قلم» را به کلی مسخ و ساده کرده، به «سیمین قلم» گردانده‌اند؛ گذشته از این، احتمال داده شده است که لفظ «درم» در این ترکیب ربطی به واژۀ معروف درم (مسکوک سیمین) ندارد، بلکه در این مورد واژه را باید به فتح اول و دوم، یعنی «دَرَم» خواند و «کارد، چاقو» و یا ابزاری از این دست معنی کرد. از یک سو، قراین زبانی نشان می‌دهد که وجود واژه‌ای به صورت «دَرَم» در زبان فارسی غیرمحتمل است و واژۀ «درم» در ترکیبِ «تیغِ درم» در همان معنی معروف خود، یعنی «مسکوک سیمین» استعمال شده‌است و استبعادی ندارد که فردوسی به علاقۀ جنسیت از «درم» معنیِ «نقره» اراده کرده و «تیغ درم» را در معنیِ «تیغی از نقره» به کار برده باشد؛ از سوی دیگر شواهد موجود در خود شاهنامه و متن‌های دیگر فارسی به خوبی حاکی از آن است که ترکیب «سیمین قلم» در بیت مورد بحث و همچنین در بیتِ
دو یاقوت خندان دو نرگس دژم ستون دو ابرو چو سیمین قلم
که در شاهنامه در توصیف سودابه آمده‌است، همانند ترکیبِ «تیغ درم» ترکیبی اصیل و یقیناً از خود فردوسی است.

کلیدواژه‌ها

شاهنامۀ فردوسی؛ تیغ دُژَم؛ تیغ دِرَم؛ سیمین قلم