واکاوی رویکرد روشنفکران معاصر در مورد خاتمیت

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، شهریور 1398، صفحه 9-34   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v51i1.71207

نویسندگان

سیده الهام آقایی ابرندآبادی^* ؛ طیبه ماهروزاده

الزهرا (س)

چکیده

برخی روشنفکران معاصر اسلامی، به طرح پرسش‌های فکری در باب اصل خاتمیت و مباحث مرتبط با آن یعنی جامعیت و جاودانگی دین و مسائل مربوط به وحی، پرداخته‌اند. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی، کوشش شده که آرای روشنفکران معاصر اعم از سنت‌گرا نظیر مطهری و نصر و تجددگرا مانند لاهوری، شریعتی، سروش و ابوزید پیرامون سه جنبه خاتمیت، جامعیت اسلام و وحی مورد بررسی و مقایسه قرار گیرد. یافته‌های پژوهش حاکی از این است که می‌توان رویکرد روشنفکران معاصر نسبت به خاتمیت را در دو دسته عمده نیازگرایانه و علت‌گرایانه طبقه‌بندی کرد. در رویکرد نیازگرایانه می‌توان از شهید مطهری و حسین نصر یاد کرد و در رویکرد علت‌گرایانه دیدگاه‌های لاهوری، شریعتی، سروش و ابوزید قابل بررسی هستند. در رویکرد اخیر، میان روشنفکران تجددگرای معاصر اختلاف‌نظر وجود دارد. هرچند لاهوری و شریعتی، به اصل نیاز انسان امروزی به آخرین دین و کتاب آسمانی با وجود تکامل و بلوغ عقلی اذعان دارند؛ اما سروش و ابوزید با نظر به نظریه جانشینی تجربه‌های دینی و عقل جمعی و دیدگاه استغناگرایانه مدعی‌اند که خاتمیت به معنای اعتبار مطلق عقل و امکان نقد وحی است که در پرتو آن بشر جدید از مکتب وحی بی‌نیاز می‌شود که لازمه آن، سکولاریسم و عقب‌نشینی دین در برابر عقل خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

خاتمیت پیامبر(ص)؛ جاودانگی و جامعیت اسلام؛ وحی؛ نبوت؛ روشنفکران معاصر

مراجع

ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، قم، مؤسسه نشراسلامی، 1403 ق.

ابن عربی، محمد بن علی، فتوحات المکیه، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، با تعلیقات ابوالعلاء عفیفی، تهران، انتشارات الزهراء، 1370.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحرالضلالات، ویرایش و دیباچه محمدتقی دانش پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1364.

ابوزید، نصر حامد، معنای متن: پژوهشی در علوم قرآن، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا، تهران، انتشارات طرح نو، چاپ اول، 1380.

ابوزید، نصر حامد، نقد گفتمان دینی، ترجمه حسن یوسفی اشکوری و محمد جواهرکلام، تهران، نشر یادآوران، چاپ اول، 1383.

اقبال لاهوری، محمد، احیای فکر دینی در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران، نشر رسالت قلم، 1346.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، شرح و تحقیق قاسم الشماعی الرفاعی، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، بی‌تا.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، قم، انتشارات شریف رضی، 1409 ق.

جوارشکیان، عباس، امامت سر خاتمیت، قم، نشر بوستان کتاب، 1394.

رضا، محمدرشید، تفسیر القرآن الحکیم المشهور بتفسیر المنار، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1420 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتب العربی، بی‌تا.

سروش، عبدالکریم، «بسط تجربه نبوی»، کیان، ش 39، سال 7، آذر و دی 1376.

سروش، عبدالکریم، «جایگاه دین در دورنمای فرهنگی جهان»، نامه فرهنگ، ش 3، سال اول، بهار 1370.

سروش، عبدالکریم، «درنگ و بیرنگی»، آفتاب، ش 8، مهر 1380.

سروش، عبدالکریم، «ذهنیت مشوش، هویت مشوش»، کیان، ش 31، سال 6، اردیبهشت و خرداد 1375.

سروش، عبدالکریم، «نگاهی به کارنامه کامیاب انبیاء»، کیان، ش 29، سال 5، اسفند 1374 و فروردین 1375.

سروش، عبدالکریم، بسط تجربه نبوی، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ سوم، 1379.

سروش، عبدالکریم، سنت و سکولاریسم، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ اول، 1381.

سروش، عبدالکریم، صراط‌های مستقیم، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، 1377.

سروش، عبدالکریم، فربه‌تر از ایدئولوژی، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ پنجم، 1376.

سروش، عبدالکریم، قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ پنجم، 1375.

سروش، عبدالکریم، مدارا و مدیریت، تهران، مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ اول، 1376.

سروش، عبدالکریم، و جان هیک، «صورتی بر بی‌صورتی»، مدرسه، ش 2، آذر 1384.

سهروردی، یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات (حکمه الاشراق)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم، 1380.

سهروردی، یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات، تصحیح سید حسین نصر، با مقدمه هانری کربن، تهران، مرکز مؤسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، 1372.

سیوطی، عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، قم، نشر فخرالدین، 1380.

شریعتی، علی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات الهام، 1375

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1981 م.

صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المسالک السلوکیه، مشهد، مرکز نشر دانشگاهی دانشگاه فردوسی، چاپ اول، 1346.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح و تعلیق سید هاشم روسوی محلاتی و سیدابوالفضل یزدی

طباطبایی، طهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، بی‌تا.

طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح احمد حبیب قصیرالعاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

عدالت نژاد، سعید، نقد و بررسی‌هایی درباره اندیشه‌های نصر حامد ابوزید، تهران، مشق امروز، چاپ اول، 1380.

غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه مؤیدالدین محمد خوارزمی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1372.

فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1421 ق.

قدردان قراملکی، محمدحسن، آیین خاتم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1386.

کریمی نیا، مرتضی، «گفتگوی اختصاصی با نصرحامد ابوزید»، کیان، ش 54، سال 10، مهر و آبان 1379.

کریمی نیا، مرتضی، آراء و اندیشه‌های دکتر نصر حامد ابوزید، تهران، مدیریت مطالعات اسلامی معاونت پژوهشی سازمان فرهنگ و ارتباطات، 1376.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، تحقیق محمدجواد فقیه، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، 1413 ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، طهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، تصحیح و تعلیق علی اکبر عقادی، بیروت، دارصعب – دارالتعارف، چاپ چهارم، 1401 ق.

گال، مردیت و دیگران، روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان شناسی، ج اول، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، تهران، نشر سمت، 1383.

لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، اصفهان، انتشارات مهدوی، بی‌تا.

لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تحقیق و تصحیح و مقدمه زین العابدین قربانی لاهیجی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1372.

مارشال، کاترین، و گرچن راسمن، روش تحقیق کیفی، ترجمه علی پارساییان و محمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1377.

مجلسی، محمدباقر بن محمد تقی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1413 ق.

محمدرضایی، محمد، «ماهیت وحی ونقش پیامبر»، هفته نامه افق حوزه،22/3/87، سال 6، ش 192.

مراغی، احمدمصطفی، التفسیر المراغی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، انتشارات صدرا، 1377.

مطهری، مرتضی، خاتمیت، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1366.

مطهری، مرتضی، ختم نبوت، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پنجم، 1369.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1369.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1374.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1372.

مطهری، مرتضی، وحی و نبوت، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، 1368.

مفید، محمدبن نعمان، النکت الاعتقادیه (سلسله مؤلفات الشیخ المفید)، تحقیق سیدعلی میرشریفی، بیروت، دارالمفید، چاپ دوم، 1414 ق.

مفید، محمدبن نعمان، اوائل المقالات، تبریز، مکتبة سروش، 1364.

نصر، حسین، آرمان‌ها و واقعیت‌های اسلام، ترجمه شهاب الدین عباسی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، چاپ اول، 1383.

نصر، حسین، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسعدی، تهران، نشر طرح نو، چاپ چهارم، 1382.

نصر، حسین، قلب اسلام، ترجمه مصطفی شهرآیینی، بازنگری شهرام پازوکی، تهران، انتشارات حقیقت، چاپ اول، 1382.

نصر، حسین، نیاز به علم مقدس، ترجمه حسن میانداری، ویراسته احمدرضا جلیلی، قم، مؤسسه فرهنگی طه، چاپ دوم، 1382.

نصری، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش واندیشه معاصر، چاپ اول، 1378.

یوسفی اشکوری، حسن، شریعتی و نقد سنت، تهران، نشر یادآوران، چاپ اول، 1379.

پایگاه‌های اینترنتی

http://www.hawzah.net

http://www.kilashin.blm

http://www.radiozamaneh.com/idea/2008/01/ml http://www.porsojoo.com/fa/node/8940

http://www.bashgahandishe.com

http://www.aftab.ir/news

http://www.islahweb.org