سنجش و اولویت بندی تاب آوری شهری در مقابل زلزله (نمونه موردی شهر اردبیل و مناطق چهارگانه آن)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 2، دوره 6، شماره 1 - شماره پیاپی 21، فروردین 1396، صفحه 45-65   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v6i1.48413

نویسندگان

عطا غفاری¹؛ اصغر پاشازاده^{* 1}؛ واحد آقائی²

¹محقق اردبیلی

²دانشگاه خوارزمی

چکیده

امروزه یکی از مهم‌ترین مخاطراتی که همواره شهرها را تهدید می‌نماید خطر وقوع زلزله است. ازاین‌رو، شهر اردبیل هم بمانند بسیاری از شهرها با توجه به قرارگرفتن بر روی چندین گسل فعال، ازجمله مناطق حساس و در معرض خطرات ناشی از وقوع زلزله است که دیر یا زود چنین چالشی را پیشرو خواهد داشت. لذا کاهش آسیب و مدیریت بحران و درنهایت تاب‌آور نمودن شهرها در برابر مخاطراتی همچون زلزله لازم و ضروری است. هدف این تحقیق، سنجش تاب‌آوری شهر اردبیل در برابر وقوع احتمالی زلزله و رتبه‌بندی مناطق چهارگانه آن می‌باشد. در این راستا برای تعداد 50 نفر از کارشناسان شهرداری مناطق چهارگانه شهر اردبیل به روش نمونه‌گیری ساده و هدفمند پرسشنامه توزیع و تکمیل شد، و با استفاده از نرم‌افزارهایExcel ،SPSS ،Expert Choice و GIS و با بهره‌گیری از مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره‌ی وضعیت تاب‌آوری شهر اردبیل و مناطق شهری آن مشخص شدند. با توجه به یافته‌های پژوهش، میزان تاب‌آوری شهر اردبیل در برابر احتمال وقوع زلزله در آزمون t تک نمونه‌ای برابر با 33/3 به دست آمده است که پایین‌تر از حد متوسط می‌باشد. همچنین نتایج تحقیق در روش AHP نشان داد که از معیارهای چهارده‌گانه مورد استفاده، معیار دوری از محیط‌های خطرآفرین با 142/0، با ارزش‌ترین معیار برای تاب‌آوری شهر اردبیل در بحث مخاطره زلزله، شناخته شده است. یافته‌های پژوهش، در چارچوب مدل‌ها نشان نیز می‌دهند که به ترتیب منطقه دو، یک، سه و چهار در رتبه‌های اول تا چهارم تاب‌آوری مناطق شهرداری شهر اردبیل قرار گرفته‌اند. منطقه دو که بافت نو و برنامه‌ریزی شده دارد، از تاب‌آوری بالایی برخوردار است و در مقابل مناطق با بافت فرسوده و دارای اجتماعات با هسته روستایی همچون منطقه سه و چهار از آسیب‌پذیری بالایی برخوردارند. نهایتاً نتایج نشان می‌دهد شهر اردبیل در برابر خطر وقوع زلزله در وضعیت آسیب‌پذیری قرار دارد تا تاب‌آوری.

کلیدواژه‌ها

تاب‌آوری شهری؛ مدیریت بحران؛ زلزله، آسیب‌پذیری؛ مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره؛ شهر اردبیل

مراجع

احمدمعظم، احمد؛ کوهستانی، مهدی و شیخ کاظم برزگری، محمدرضا؛ 1393. مدیریت بافت‌های فرسوده با رویکرد تاب‌آوری شهر. پنجمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت‌جامع بحران‌های طبیعی (INDM-2014)، صص937-933

استوار ایزدخواه، یاسمین؛ 1391. مفاهیم و مدل‌های تاب آوری در سوانح طبیعی، فصل نامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران. دوره دوم. شماره دوم. صص 145-153.

اسکندری، محمدامین؛ شعیه، اسماعیل؛ حبیبی، کیومرث و Max، Wyss؛ 1393. مدل ارزیابی تاب آوری مراکز درمانی در برابر زلزله. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران‌های طبیعی (INDM-2014)، ص 1117.

بیرودیان، نادر؛ 1385. مدیریت بحران و اصول ایمنی در حوادث غیر منتظره. انتشارات دانشگاه مشهد.

پورکرمانی، محسن و آرین، مهران؛ 1376. سایزموتکتونیک لرزه زمین ساخت. انتشارات شرکت مهندسین مشاور دز آب. چاپ اول.

حسین زاده، سیدرضا؛ 1383. برنامه‌ریزی شهری همگام با مخاطرات طبیعی با تأکید بر ایران. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای. شماره سوم. صص 88-59.

حمیدی، ملیحه؛ 1385. نقش، فرم، الگو و اندازه سکونتگاه‌ها در کاهش خطرات ناشی از وقوع زلزله. طرح بسیج توان فنی کشور برای مقابله با زلزله، مرکز مقابله با سوانح طبیعی ایران.

رضایی، محمدرضا؛ 1392. ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی. مطالعه موردی: زلزلۀ محله‌های شهر تهران. فصلنامه مدیریت بحران. شماره سوم. صص 38-27.

رفیعیان، مجتبی؛ رضایی، محمدرضا؛ عسگری، علی؛ پرهیزکار، اکبر و شایان، سیاوش؛ 1390. تبیین مفهومی تاب‌آوری و شاخص‌سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM)، برنامه‌ریزی و آمایش فضا. دوره پانزدهم. شماره چهارم. صص 41 - 19.

روستایی، شهرام؛ 1390. پهنه‌بندی خطر گسل تبریز برای کاربری‌های مختلف اراضی شهری. جغرافیا و توسعه، شماره21. صص 41-27.

شیخ کاظم برزگری، محمدرضا و احمدمعظم، احمد؛ 1393. مطالعه آسیب پذیری محیط‌های شهری در مقابل حریق مبتنی بر رویکرد شهر تاب آور. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران‌های طبیعی (INDM-2014)، صص 837-825.

صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ و فرزادبهتاش، محمدرضا؛ 1390. بررسی میزان تاب‌آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت. محیط شناسی، سال 37. شماره پنجاه‌و‌نهم. صص 112-99.

طحارى مهرجردى، محمد حسین؛ میرغفورى، سید حبیب الله؛ شاکری، فاطمه و بابایى میبدى، حمید؛ 1391. ارائه راهکارهای ارتقای عملکرد در بخش دولتی با رویکردBSC ، ANP فازی و VIKOR (مطالعه موردی در اداره کل تعاون استان یزد). فصلنامه بهبود مدیریت. سال ششم، شماره 1. صص127-105.

عبدالهی، مجید؛ 1382. مدیریت بحران در نواحی شهری. انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها.

فرج‌زاده‌اصل، منوچهر؛ احدنژاد، محسن و امینی، جمال؛ 1390. ارزیابی آسیب‌پذیری مساکن شهری در برابر زلزله (مطالعه موردی: منطقه 9 شهرداری تهران). مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای. سال سوم. شماره نهم. صص 36-19.

فرجی سبکبار، حسنعلی؛ سید علی، بدری؛ مطیعی لنگرودی، سید حسن و شرفی، حجت اله؛ 1389. سنجش مقدار پایداری مناطق روستایی بر مبنای تحلیل شبکه با استفاده از تکنیک بردا، مطالعه موردی: مناطق روستایی شهرستان فسا. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی. شماره 72. صص156-135.

فرزاد بهتاش، محمدرضا؛ کی نژاد، محمدعلی؛ پیربابایی، محمدتقی و عسگری، علی؛ 1392. ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان شهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره 18. شماره سوم. صص 42-33.

فلاح، مسعود؛ مسعود، محمد و نوایی ، اسداله؛ 1393. نقش طراحی فضاهای شهری انعطاف پذیر و تاب‌آور در مدیرت بحران. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران‌های طبیعی (INDM-2014). صص1363-1354.

فلاحی، علیرضا و جلالی، تارا؛ 1392. بازسازی تاب آور از دیدگاه طراحی شهری، پس از زلزله 1382 بم. نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره هجدهم. شماره سوم. صص16-5.

قنبری، ابوالفضل؛ سالکی ملکی، محمد علی و قاسمی، معصومه؛ 1395. ارزیابی میزان آسیب‌پذیری شبکه معابر شهری در برابر زمین‌لرزه (نمونه موردی: شهرک باغمیشه تبریز). مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی. سال 5. شماره 18. صص 1-15.

قنواتی، عزت‌اله؛ قلمی، شبنم و عبدلی، اصغر؛ 1388. توانمندسازی مدیریت بحران شهری در جهت کاهش بلایای طبیعی (زلزله)، نمونه موردی: شهر خرم‌آباد. فصلنامه جغرافیای طبیعی. شماره 4. صص 24-15.

گیوه‌چی، سعید؛ 1388. تحلیل و ارائه الگوهای مدیریت در سوانح شهری ناشی از مخاطرات زیست محیطی. منطقه 6 تهران. رساله دکتری، استاد راهنما دکتر مهدی قرخلو. دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا.

لطفی، خداداد؛ 1391. مدل سازی ضریب آسیب پذیری شهرها در برابر زلزله با استفاده از GIS و GA مطالعه موردی: (شهر اردبیل). پایان نامه کارشناسی ارشد. به راهنمایی دکتر فریبا اسفندیاری. دانشگاه محقق اردبیلی، گروه جغرافیا.

وزیرپور، شب بو و رضایی، علی‌اکبر؛ 1393. توانمندسازی شهروندان و رابطه آن با افزایش تاب آوری شهری و مشارکت عمومی در مدیریت بحران زلزله در تهران. پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران‌های طبیعی (INDM-2014). صص 361-335.

Ainuddin, S., & Routray, J. K. (2012). Community resilience framework for an earthquake prone area in Baluchistan. International Journal of Disaster Risk Reduction, 2, 25-36.

Bruneau, M. (2004). Framework to quantitatively evaluate and enhance the seismic resilience of communities. 13th Word Conference on Earthquake Engineering, Vancouver, Canada, 733-752.

Cutter, S. L. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global Environmental Change, 18, 1-9.

Davis, I., & Izadkhah, Y. (2006). Building resilient urban communities. Article from OHI, 31(1), 11-21.

Mayunga, J. S. (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital based approach. A draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building, 22 - 28 July, Munich, Germani, 1, 1-16

Mitchell, T., & Harris, K. (2012). Resilience: A risk management approach. Overseas Development Institute, 1-7.

Ostovar Izadkhah, Y. (2012). Concepts and models of resilience in natural disasters. Journal of Crisis Management and Prevention, 2(2), 145-153.

Rattien, S. (1990). The role of media in hazard mitigation and disaster management. Paris: Disaster Press.

Rose, A. (2004). Defining and measuring economic resilience to disasters. Disaster Prevention and Management, 13, 307-314.

UN/ISDR. (2005). Hyogo framework for 2005-2015: Building the resilience of the nations and communities to disasters. World Conference on Disaster Reduction 18-22 January, Kobe, Hyogo, Japan. 1-25.

Weichselgartner, J., & Kelman, L. (2014). Geographies of resilience: Challenges and opportunities of a descriptive concept. Progress in Human Geography, 39(3) 1-19.