بررسی مقایسه‌ای قاعده‌ اوّلیه در شکّ از دیدگاه محقّق نائینی و شهید صدر

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 104، اردیبهشت 1395، صفحه 91-111   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v48i24.41966

نویسندگان

طاهر علی محمدی^* ؛ عبدالجبار زرگوش نسب؛ حمزه نظرپور

دانشگاه ایلام

چکیده

به هنگام شک در تکلیف و نبودن دلیل، جای تمسک به اصل عملی است؛ اما اینکه قاعده‌ اوّلیه در شکّ چیست، میان اصولیان اختلاف نظر است. عدّه‌ای از جمله محقق نایینی برائت عقلی را به عنوان قاعده‌ اوّلیه پذیرفته، و برخی دیگر که در رأس آن‌ها شهید صدر قرار دارد، قائل به احتیاط عقلی هستند. محقق نایینی با استناد به قاعده‌ «قبح عقاب بلا بیان»، در صدد برهان‌سازی نسبت به دیدگاه خود برآمده است. وی منوط بودن تحرّک به وصول تکلیف را از جمله ادلّه‌ای دانسته که می‌توان بر آن در راستای اثبات برائت عقلی مبتنی بر قاعده‌ «قبح عقاب بلا بیان» استناد کرد. ایشان معتقد است که عقاب بر ترک تحرّک، در جایی که موجب تحرّک وجود ندارد، قبیح خواهد بود. در مقابل، شهید صدر با نقد و رد دیدگاه او، با ارائه نظریه حقّ الطاعه، به اثبات دیدگاه خود پرداخته است. در این پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته، ضمن تبیین هر دو دیدگاه و بررسی ادله و نقد آن‌ها و ذکر مبانی نظریه «حقّ الطاعه»، صحّت نظریه شهید صدر بر کرسی اثبات نشانده شده است.

کلیدواژه‌ها

برائت عقلی؛ قبح عقاب بلا بیان؛ احتیاط عقلی؛ مولویت؛ حقّ الطاعه؛ محقّق نائینی؛ شهید صدر

مراجع

اسلامی، رضا، نظریه حقّ الطاعه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1386.

اصفهانی، محمّدحسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، بیروت: مؤسّسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث، چاپ دوم، 1429 ق.

انصاری، مرتضی بن محمّد امین، فرائد الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم: مؤسّسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

جلالی مازندرانی، محمود، المحصول فی علم الاصول (تقریرات درس آیت‌الله سبحانی)، قم: مؤسّسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1414 ق.

حائری اصفهانی، محمدحسین بن عبدالرحیم، الفصول الغرویة فی اصول الفقهیة، قم: دار احیاء العلوم الاسلامیه، چاپ اول، 1404 ق.

حائری یزدی، عبدالکریم، دُرَر الفوائد، قم: مؤسّسه النشر الاسلامی، چاپ ششم، 1418 ق.

حسینی حائری، کاظم، مباحث الاصول (تقریرات درس شهید محمّد باقر صدر)، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول، 1408 ق.

حکیم، عبدالصّاحب، منتقی الاصول (تقریرات درس آیت‌الله محمّد روحانی)، قم: دفتر آیت الله سیّد محمّد روحانی، چاپ اول، 1413 ق.

خویی، ابوالقاسم، اجود التّقریرات، (تقریرات درس آیت‌الله نائینی)، قم: مطبعه العرفان، چاپ اول، 1352.

سبحانی، جعفر، «مسلک حقّ الطاعه بین الرفض و القبول»، پژوهش‌های اصولی، شماره دوم و سوم، زمستان 81 ـ بهار 1382، صص 113 ـ 133.

سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، (تقریرات درس امام خمینی)، تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1423 ق.

صدر، محمّدباقر، بحوث فی علم الاصول مقرر حسن عبدالسّاتر، بیروت: الدّار الاسلامیه، چاپ اول، 1417 ق.

صدر، محمّدباقر، دروس فی علم الاصول (تعلیقات شیخ ناجی طالب آل الفقیه العاملی)، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1425 ق.

طوسی، محمّد بن حسن، العدّة فی اصول الفقه، محمّد تقی علاقبندیان، قم: چاپ اول، 1417 ق.

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الافکار، مقرر محمّدتقی بروجردی نجفی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الاصول، قم: مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1420 ق.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران: چاپ اول، 1376.

کرباسی، محمّد ابراهیم، منهاج الاصول (تقریرات درس شیخ آغا ضیاء عراقی)، بیروت: دار البلاغه، چاپ اول، 1411 ق.

لاریجانی، صادق، «نظریه حقّ الطاعه»، پژوهش‌های اصولی، شماره اول، پائیز 1381، صص 11 ـ 26.

محمّدی، علی، شرح اصول فقه، قم: دار الفکر، چاپ دهم، 1387.

مکّی عاملی، حسین یوسف، قواعد استنباط احکام، قم: مؤلف، چاپ اول، 1391 ق.

منتظری، حسین‌علی، نهایة الاصول (تقریرات درس آیت‌الله حسین بروجردی)، تهران: تفکّر، چاپ اول، 1415 ق.

مؤمن قمی، محمّد، تسدید الاصول، قم: مؤسّسه النّشر الاسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

نائینی، محمد حسین، فوائد الاصول، مقرر محمّدعلی کاظمی خراسانی، چاپ اول، قم: جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم: 1376.

نراقی، مهدی بن ابی ذر، انیس المجتهدین فی علم الاصول، قم: بوستان کتاب، چاپ اول، 1388.

نراقی، مهدی بن ابی ذر، جامعة الاصول، قم: کنگره بزرگداشت محقّقان نراقی، چاپ اول، 1422 ق.

هاشمی شاهرودی، علی، دراسات فی علم الاصول (تقریرات درس آیت‌الله خوئی)، قم: مؤسّسه دایره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، 1419 ق.

هاشمی شاهرودی، محمود، بحوث فی علم الاصول (تقریرات درس شهید محمّد باقر صدر)، قم: مؤسّسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ سوم، 1417 ق.