گونه‌های تأویل در تفسیر طبری

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، خرداد 1399، صفحه 229-250   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v52i1.83951

نویسنده

مریم قبادی^*

پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

بر اساس نظر مشهور، «تأویل» و «تفسیر» در جامع البیان فی تأویل آی القرآن طبری به یک معناستإ اما در سایه پژوهش‌های اخیر پایه‌های این فرض فروریخته است. از نوع کاربست «تأویل» در این کتاب پیداست که طبری دامنه «تأویل» را بسی فراخ‌تر از «تفسیر» دیده است. اگر فهم در سطح تفسیر، کشف و پرده‌برگرفتن از ظاهر کلام باشد اما گستره «تأویل» به طور عام و در جامع البیان به طور خاص، با «تفسیر» تفاوتی آشکار دارد؛ زیرا، فهم در سطح تأویل نیازمند بررسی و ملاحظه تمام مؤلفه‌های تاریخی متن، از زمان، مکان، زبان و فرهنگ زمان نزول است از سوی دیگر، از مبانی مهم تأویل در فرایند فهم متن، توجه به سطح مخاطبان است. با تحلیل روش طبری و پیگیری این ابعاد گونه‌هایی از تأویل، مثل: «بازگرداندن معنای ظاهر به ریشه‌های آن»،«ترجیح معنای محتمل، به کمک دلیلی از نقل یا عقل»، «جاری ساختن پیام عام آیه در موارد مشابه در جاری زمان» در این تفسیر قابل شناسایی است. هدف این پژوهش ارائه شواهدی گویا و شفاف از هر یک از این گونه‌هاست تا گواهی باشد بر این که طبری در تبیین مراد الهی، رویکردی تأویلی به فهم این متن مقدس داشته و درشمار معتنابهی ازآیات، به نحوآگاهانه تأویل کرده است.

کلیدواژه‌ها

تأویل؛ طبری؛ گونه‌های تأویل؛ سطح مخاطبان

مراجع

1- ابن خلدون المغربی، عبدالرحمن بن محمد، المقدمة من کتاب العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی أیام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر و هو تاریخ وحید عصره، بی‌جا، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.

2- ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق و تقدیم یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت/ لبنان، دار المعرفة للطباعة و النشر و التوزیع، 1412 ق/ 1992 م.

3- پیروزفر، سهیلا، اسباب نزول و نقش آن در تفسیر قرآن، مشهد، به نشر انتشارات آستان قدس رضوی، 1391.

4- التمیمی السمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر البارودی، بیروت/ لبنان، دارالجنان للطباعة والنشر، 1408 ق/ 1988 م.

5- جهانگیری، محسن، «قدریان نخستین»، مجله معارف، شماره 13(1367)،

6- حمد زغلول، محمد، التفسیر بالرأی، قواعده و ضوابطه و اعلامه، دمشق، مکتبة الفارابی، الطبعة الثانیة، 1420 ق/ 1999 م.

7- خاتمی، محمود، مکاتب فلسفی در قرن بیستم، تهران، دانشگاه تهران، 1385.

8- خطیب بغدادی، أحمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

9- الذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، تحقیق عفیفی عامر، قاهره، دار الکتب الحدیثه، 1381/ 1961 م.

10- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الکریم الشهیر بتفسیر المنار، مصر، مکتبة القاهرة علی یوسف سلیمان، الطبعة الرابعه، 1379/1960 م.

11- الزرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت/ لبنان، دار الفکر للطباعة و النشر، 1408 ق/ 1988 م.

12- الزرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت/ لبنان، دار الفکر، 1408 ق/ 1988 م.

13- الزهرانی، نایف بن سعید بن جمعان، الاستدلال فی التفسیر، دراسةٌ فی منهج ابن الطبری فی الاستدلال علی المعانی فی التفسیر، الریاض، مرکز تفسیر للدراسات القرآنیة، الطبعة الثانیة، 1436 ق.

14- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق و تعلیق فوّاز احمد زمرلی، بیروت/ لبنان، دارالکتاب العربی، 1424 ق/ 2003 م.

15- شاکری، سیمین، «مبانی تفسیرنگاری طبری»، مجله مقالات و بررسیها، شماره 76 (1) 1383.

16- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1417 ق.

17- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

18- طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تأویل آی القرآن، (تفسیر الطبری)، بیروت/ لبنان، دار المعرفة، 1412 ق.

19- طبری، محمدبن جریر، تاریخ الرسل و الملوک و اخبارهم و من کان فی زمن کل واحد منهم، تحقیق وتصحیح نخبة من العلماء الأجلاء، بیروت/لبنان، مؤسسةالأعلمی للمطبوعات، الطبعةالرابعه، 1403 ق/ 1983 م.

20- طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاءالتراث العربی، تاریخ مقدمه 1376 ق.

21- عبدالغفار، السید أحمد، النصّ القرآنی بین التفسیر و التأویل، بیروت/ لبنان، دار النهضة العربیة، 1423 ق/ 2002 م.

22- العیاشی، محمدبن مسعود، تفسیر العیاشی، تحقیق السید هاشم الرسولی المحلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380 ق.

23- فتحی درینی، محمد، «الطبری و منهجه العلمی فی التفسیر»، مجلة التراث العربی، شماره 14-13، 1404 ق.

24- قبادی، مریم، تفسیر فرات کوفی، بازشناسی میراث کهن شیعه، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1389 .

25- قبادی، مریم، مطالعه تطبیقی تأویلگرایی در تفاسیر متقدم شیعه و اهل سنت، پژوهشگاه علوم انسانی در دست چاپ، (1397)

26- مالکی، محمد، دراسة الطبری للمعنی من خلال تفسیره: جامع البیان عن تأویل آی القرآن، المملکة المغربیة، وزارة الشؤون الإسلامیة، 1417 ق/ 1996 م.

27- معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، 1389.

28- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ترجمه جواد ایروانی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، 1396.

29- مهدوی راد، محمدعلی، جایگاه تفسیر طبری در میان تفاسیر اسلامی، طبری پژوهی اندیشه گزاری طبری، نابغه ایرانی، دفتر یکم، 1393.

30- یاقوت الحموی، شهاب الدین أبو عبدالله، معجم الادباء، بیروت/ لبنان، دار إحیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة، 1430 ق/ 2009 م.