بررسی اسباب پیدایش مناظرات میان ابوبکر خوارزمی و بدیع‌الزمان همدانی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 6، دوره 7، شماره 13، مرداد 1394، صفحه 105-126   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v7i13.50095

نویسنده

عبدالباسط عرب یوسف آبادی^*

زابل

چکیده

یکی از پدیده‌های ادبی قرن چهارم، مناظرات ادبی است که میان ادبای بزرگ آن دوران برپا می‌شد و مناظرات خوارزمی (323-383ق) و بدیع‌الزمان (358-398هـ.ق) از مشهورترین آن‌ها به شمار می‌آید. خوارزمی که ادیب پرآوازه نیشابور بود مورد حسادت جمعی از علما و بزرگان آن عصر قرار گرفت و آنان با توطئه‌چینی، بدیع‌الزمان را تطمیع کرده و از این طریق به صف‌آرائی ادبی در مقابل خوارزمی پرداختند. پژوهش حاضر در تلاش است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به شعر این دو ادیب و همچنین روایات مورخانی که شاهد این ماجرا بودند، عوامل بروز مناظرات میان آن دو را تبیین نماید. نتایج اولیه حاکی از آن است که در پیدایش این مناظرات زمینه‌های ذاتی، مذهبی، علمی و سیاسی نقش به‌سزائی داشته، به گونه‌ای که تقابل روحیات متناقض اخلاقی و شخصیتی دو طرف مناظره باعث پیدایش زمینه ذاتی گردید و هم‌چنین اختلاف مذهب آن دو در پیدایش و استمرار مناظره تأثیرگذار بود. تلاش برای دستیابی به جایگاه علمی والا از جانب رقیب، زمینه علمی این مناظرات را فراهم آورد و درگیری خوارزمی با سیاست‌مداران و رجال برجسته و هم‌چنین حسادت آن‌ها نسبت به وی، بر این دسیسه‌چینی افزود که نتیجه آن شکست خوارزمی در برابر بدیع‌الزمان بود.

کلیدواژه‌ها

نیشابور؛ مناظرات؛ ابوبکر خوارزمی؛ بدیع‌الزمان همدانی

مراجع

الف)منابع عربی

ابن الأثیر. (1407ق). الکامل فی التأریخ. ط2. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن‌خلکان، أحمد بن محمد. (1977م). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان. تحقیق: عباس، إحسان. ط3. بیروت: دارصادر.

أبوالفداء. (1956م). المختصر فی أخبار البشر. ط1. بیروت: دارالفکر.

الإفندی، إبراهیم. (1890م). کشف المعانی و البیان عن رسائل بدیع الزمان. القاهره: معارف الولایه.

امین، أحمد. (1956م). ظهر الإسلام. ط4. القاهره: مطبعه خلف.

التوحیدی، أبوحیان. (1965م). أخلاق الوزیریین. تحقیق: الطنجی، محمد بن تاویت. ط3. دمشق: المجمع العلمی العربی.

الثعالبی، أبومنصور. (1377ق). یتیمه الدهرفی محاسن أهل العصر. تحقیق: عبدالحمید، محمد محیی الدین. القاهره: دارإحیاء.

الجاحظ، أبوعثمان. (1964م). الرسائل. تحقیق: هارون، عبدالسلام. ط1. القاهره: مکتبه الخانجی.

الحموی، یاقوت. (1357ق). معجم الأدباء. القاهره: دارالمأمون.

_______. (1906م). معجم البلدان. ط1. مصر: السعاده.

الخوارزمی، أبوبکر. (1312ق). الرسائل. ط2. القاهره: المطبعه العثمانیه.

الرازی، ابن‌مسکویه. (2001م). تجارب الأمم. ط1. طهران: سروش.

زرکوب، منصوره. (1383ش). المدح فی شعر المتنبی ومیزاته. فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه الزهراء. س14. ع52. صص 77-109.

السمعانی، محمد بن منصور. (1385ق). الأنساب. ط1. حیدرآباد: دائره المعارف العثمانیه.

السیوطی، جلال الدین. (1964م). بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین والنحاه. ط1. القاهره: مطبعه عیسی الحلبی.

الشافعی، ابن قاضی. (1954م). طبقات النحاه و اللغویین. تحقیق: غیاض، محسن. ط1. بغداد: طبع النعمان.

الصفدی، صلاح‌الدین. (1411ق). الوافی بالوفیات. تصحیح: س. دیدرنیغ. القاهره: دارالنثر.

الضیف، شوقی. (1428ق). عصر الدول و الإمارات (الجزیره العربیه، العراق، إیران). ط2. قم: ذوی القربی.

_______. (1427ق). العصر العباسی الأول. ط3. قم: ذوی القربی.

الطبری، محمد بن جریر. (1966م). تاریخ الرسل و الملوک. تحقیق: ابراهیم، محمد ابوالفضل. ط3. بیوت: دار إحیاء التراث العربی.

طیاره، محمد أحمد. (2005م). أبوالعبر نقیب الحمقی فی البلاط العباسی. مجله ریاض البومیه. ع13167. دمشق.

العبادی، أحمد مختار. (2006م). فی التأریخ العباسی و الفاطمی. ط1. بیروت: دارالنهضه العربیه.

عبود، مارون. (1954م). بدیع الزمان الهمدانی. ط3. مصر: دارالمعارف.

عطوی، علی نجیب. (1993م). الشعر فی العصر العباسی. ط2. بیروت: مؤسسه عزالدین.

الهمدانی، بدیع الزمان. (1321ق). دیوان. تحقیق: جمعه عبدالغنی. ط2. بیروت: دارالکتب

العلمیه.

ب)منابع فارسی

اشپولر، برتولد. (1377ش). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه: فلاطوری، جواد. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

بهمنیار، احمد. (1344ش). صاحب بن عباد (شرح حال و آثار). به کوشش: باستانی، محمد ابراهیم. چ2. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

جعفریان، رسول. (1371ش). جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام. چ2. قم: انصاریان.

حسینی، محمد باقر. (1382ه.ش). جاحظ نیشابور. چ1. مشهد: دانشگاه فردوسی.

فرای، ن. (1372ش). تاریخ ایران. ترجمه: انوشه، حسن. چ2. تهران: امیرکبیر.

فروزانی، ابوالقاسم. (1381ش). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ سامانیان. چ5. تهران: سمت.

فقیهی، علی اصغر. (1365هـ.ش). آل بویه و اوضاع زمان ایشان. چ3. ایران: صبا.

نیکلسون، رینولد. (1380ش). تاریخ ادبیات عرب. ترجمه: کیوانی، کیوان‌دخت. چ2. تهران: ویستار.