کاربردشناسی زبانی؛ زمینه‌ها و لوازم آن نزد اندیشمندان مسلمان

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 51، شماره 1 - شماره پیاپی 102، شهریور 1398، صفحه 119-136   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v51i1.65839

نویسنده

احمد عبادی^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

پراگماتیک یا کاربردشناسی مطالعه معنا با توجه به مؤلّف یا گوینده است که به نقش عوامل برون‌زبانی و موقعیت و شرایط حاکم بر گوینده و مخاطب می‌پردازد و تحلیل رابطه دوسویه میان معنای درون‌زبانی و عوامل برون‌زبانی را به عهده دارد. هدف دانش کاربردشناسی تعیین معنای مراد گوینده یا مؤلّف است. پراگماتیک، کاربرد زبان از جانب انسان‌ها را یکی از اَشکال رفتار و کُنش اجتماعی می‌داند و آن را از این حیث مورد مطالعه قرار می‌دهد. هدف مقاله حاضر، احیای بخشی از میراث علمیِ منطق دوره اسلامی با جُستاری تطبیقی است و فرضیه آن، این است که اندیشمندان مسلمان نه به‌طور مستقل بلکه در ضمن برخی دیدگاه‌های منطقی خویش، به زمینه‌ها و لوازم پراگماتیک توجه نشان داده‌اند. از این رهگذر، می‌توان به خوانش دیگری از مباحث اندیشمندان مسلمان بر مبنای پراگماتیک دست یافت. آراء اندیشمندان مسلمان در این باب، در پنج مسأله قابل بحث و تحلیل است: تحلیل پراگماتیکیِ خبر، مشهورات صِرف، دلالت تصدیقی، پارادوکس دروغگو و اِنشاء اِخبارنُما (فعل گفتاری). اندیشمندان مسلمان در هر یک از این مسائل به رهیافت پراگماتیکی نزدیک شده‌اند. تأکید و تأمّل بیشتر بر این رهیافت، شاید می‌توانست پراگماتیک را به قامت بحثی مستقل و مبسوط نزد اندیشمندان دوره اسلامی درآوَرد. امروزه اهمیت بحث‌های زبانی، سودمندیِ اخذ رهیافت تطبیقی در فهم و کاوش مسائل و لزوم بازخوانیِ آراء پیشینیان، ضرورت چنین پژوهش‌هایی را دوچندان می‌کند.

کلیدواژه‌ها

پراگماتیک؛ سمانتیک؛ جمله‌ی خبری؛ پارادوکس دروغگو؛ دلالت تصدیقی

مراجع

ابن حزم، علی بن احمد، رسائل ابن‌حزم الأندلسی، به‌تصحیح احسان عباس، بیروت، المؤسسه للدّراسات و النشر، 1983 م.

ابن رشد، محمد بن احمد، تلخیص کتاب العباره، به‌تصحیح قاسم بترورث هریدی، قاهره، الهیئه المصریّه العامّه للکتّاب، 1981 م.

ابن سهلان ساوی، عمر ابن سهلان، البصائر النصیریّه، به‌تصحیح محمد عبده، قاهره، انتشارات الکبری الأمیریه، 1316 ق.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، «الإشارات و التنبیهات»، در: شرح الإشارات، قم، نشر البلاغه، 1383.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، «رسالهٌ عن اجوبه المسائل الغریبه العشرینیّه»، در: منطق و مباحث الفاظ، به‌تصحیح مهدی محقّق و توشیهیکو ایزوتسو، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا با همکاری دانشگاه تهران، 1353.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، «عیون الحکمه»، در: شرح عیون الحکمه، به‌کوشش احمد حجازی و احمد السقا، قاهره، مکتبه الأنجلو المصریّه، 1400 ق.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، الشفاء، به‌تصحیح ابراهیم مدکور، قاهره، دارالکتّاب العربی للطّباعه و النشر، 1371 ق.

ابن سینا، حسین‌ بن ‌عبدالله، النجاه من الغرق فی بحر الضلالات، به‌تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1379.

اخوان الصّفا و خلّان الوفا، الرسائل، قم، مرکز النشر، 1405 ق.

ارسطو، منطق ارسطو، به‌تصحیح عبدالرحمن بدوی، قاهره، دارالکتب المصریّه، 1948 م.

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایه الأصول، بیروت، مؤسسه آل‌البیت (علیهم‌السلام) لإحیاء التراث، 1412 ق.

بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، به‌تصحیح مرتضی مطهّری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1349.

تفتازانی، مسعود بن عمر، «تهذیب المنطق»، در: الحاشیه علی تهذیب‌ المنطق، قم، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجامعه المدرسین، 1412 ق.

خونجی، افضل‌الدین محمّدبن نام‌آور، کشف الأسرار عن غوامض الأفکار، به‌تصحیح خالد الرّویهب، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین آلمان، 1389.

خوئی، ابوالقاسم، أجود التقریرات فی الأصول، تهران، مکتبه البوذر جُمهری (المصطفوی)، 1367 ق.

دوانی، جلال الدین، «نهایه الکلام فی حلّ شبهه جذر الأصمّ»، در: دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، به‌تصحیح احد فرامرزقراملکی، تهران، مؤسّسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1386.

ذوالحسنی، فرزانه و سعیدی‌مهر، محمد، «مشهورات در اندیشه ابن‌سینا»، حکمت سینوی، تهران، دانشگاه امام صادق (ع)، سال 15، پاییز و زمستان، 1390، صص 1- 16.

ریزی، محمد بن اسماعیل، حیات النفوس (فلسفه اشراق به زبان فارسی)، به‌تصحیح محمّدتقی دانش‌پژوه، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، شماره 30، 1369.

سراج‌الدین ارموی، محمود بن ابی بکر، «مطالع الأنوار»، در: شرح مطالع الأنوار، به‌تصحیح محسن جاهد، رساله دکتری به‌راهنمایی نجفقلی حبیبی و احد فرامرز قراملکی، تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، 1384.

سراج‌الدین ارموی، محمود بن ابی بکر، تصویر نسخه خطی، بیان الحقّ و لسان الصدق، میکروفیلم کتابخانه ملک، ش 2843، بی‌تا.

سرل، جان آر.، افعال گفتاری، ترجمه محمدعلی عبداللهی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.

سهروردی، یحیی‌بن حبش، «حکمه الإشراق»، در: شرح حکمه الإشراق، قطب‌الدین شیرازی، به‌تصحیح عبدالله نورانی و مهدی محقّق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.

سهروردی، یحیی‌بن حبش، منطق التلویحات، به‌کوشش علی‌اکبر فیاض، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1334.

شهرزوری، محمد بن محمود، شرح حکمه الإشراق، به‌تصحیح حسین ضیائی تربتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372.

طباطبایی، محمدحسین، «تعلیقات علی الأسفار»، در: الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه العقلیّه، (پاورقی ط.)، بیروت، دارالإحیاء التراث العربی، 1981 م.

طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، به‌کوشش سیدهادی خسروشاهی، انتشارات هجرت، بی‌تا.

عبادی، احمد، «فعل گفتاری نزد منطق‌دانان مسلمان»، منطق‌پژوهی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دوره 7، شماره 1، بهار و تابستان، 1395، صص 1- 16.

غزالی، محمد‌بن محمد، المستصفی، بیروت، دارالمعرفه، 1323 ق.

غزالی، محمد‌بن محمد، معیار العلم فی فنّ المنطق، به‌تصحیح سلیمان دنیا، بیروت، دارالأندلس، بی‌تا.

غزالی، محمد‌بن محمد، مقاصد الفلاسفه، به‌تصحیح سلیمان دنیا، قاهره، دارالمعارف بمصر، 1961 م.

فارابی، محمد بن محمد، المنطقیات، به‌تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه، قم، منشورات مکتبه آیه‌الله نجفی مرعشی، 1408 ق.

فخر رازی، محمد بن عمر، منطق الملخّص، به‌تصحیح احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغرنژاد، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، 1381.

فرامرز قراملکی، احد، جستار در میراث منطق‌دانان مسلمان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391.

فرامرز قراملکی، احد، دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1386.

قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، شرح مطالع‌الأنوار= لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار، به‌تصحیح محسن جاهد، رساله دکتری به‌راهنمایی نجفقلی حبیبی و احد فرامرز قراملکی، تهران، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، 1384.

قطیفی، منیر عدنان، الرافد فی علم الأصول (تقریرات درس آیه‌الله سیدعلی حسینی سیستانی)، بیروت، دار المؤرخ العربی، 1414 ق.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، «الرساله الشمسیّه»، در: شروح الشمسیّه، مجموعه حواشٍ و شروح، بیروت، شرکه شمس الشروق، بی‌تا.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، جامع الدقائق فی کشف الحقائق، تصویر نسخه خطی، مجموعه میکروفیلم دانشگاه تهران، ش 1345، بی‌تا.

کاشف‌الغطاء، علی، نقد الآراء المنطقیه، النجف، مطبعه النعمان، 1382 ق.

کوزنزهوی، دیوید، حلقه انتقادی، ترجمه مراد فرهادپور، تهران، انتشارات گیل با همکاری انتشارات روشنگران، 1371.

مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، نجف، دارالنعمان، 1386 ق.

ملکیان، مصطفی، «جغرافیای دانش‌های زبانی» مجله نقد و نظر، شماره اول و دوم، سال دهم 1379، صص 71 – 104.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، اساس الإقتباس، به‌تصحیح مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1361.

کاتبی قزوینی، نجم‌الدین، منطق التجرید، به‌تصحیح محسن بیدارفر، قم، مرکز النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1363.

Audi, Robert, The Cambridge Dictionary Of Philosophy, Cambridge University Press, 1999.

Carnap, Rodolf, Introduction to Semantics, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1942.

Grice, Paul, Studies In The Way Of Words, Harvard University Press, 1991.

Kripki, Saul, “Speaker’s Reference and Semantic Reference”, in: the Philosophy of language, ed. A.P. Martinich, OUP, pp. 248- 267, 1990.

Wimsatt, W.K, And M.Beardsley, “The Intentional Fallacy”, In: The Verbal Icon, Newyork Noonday press, 1954.