آشنایی‌زدایی در دیوان شعری عرار (مطالعه موردی؛ پنج قصیده: یاحلوة النظرة، متی، راهب الحانة، قالوا أناب، شباب)

زبان و ادبیات عربی

مقاله 1، دوره 8، شماره 14، اسفند 1395، صفحه 1-26   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i14.54359

نویسندگان

حسین ابویسانی؛ لیلا حسینی^*

دانشگاه خوارزمی

چکیده

آشنایی‌زدایی، خروج از مألوف و آشناست؛ خروجی که در پی آن در خواننده یا شنونده سخن، شگفتی حاصل شود؛ یعنی شاعر یا ادیب با زدودن تکرار از زبان، سخنی زیبا و تأثیرگذار خلق کند. شگرد شاعر یا ادیب این است که عادت را از زبان می‌زداید و زبانی نو می‌آفریند؛ زبانی که مهم‌ترین هدفش برجسته‌سازی گفتار است و این همان زبان شعر است. آشنایی‌زدایی، در نظرِ صورتگرایانِ روس، هر نوع نوآوری در قلمروِ ساخت و صورت‌ها است و هر پدیدۀ کهنه‌ای را در صورتی نو در آوردن؛ یعنی"هنر سازه" را از نو زنده و فعّال کردن. مثلاً یک تشبیه را که به علّت تکرار، دستمالی شده و نمی‌تواند فعّال باشد، از طریقی فعّال کردن. مصطفی وهبی التل متخلص به عرار، شاعر، ادیب و روشنفکر اردنی است. در شعر وی نشانه‌هایی از عشق، شراب و مستی، هستی و نیستی، زندگی و مرگ، عیاشی و خوشگذرانی را می‌توان دید، یکی از ویژگی‌های برجسته شعر وی آشنایی‌زدایی است که قاعده افزایی، هنجارشکنی در قافیه، تصاویر زیبا و ترکیب‌های نوین، انسجام و هماهنگی در شعر، از شیوه‌های آن است. در این پژوهش سعی بر آن است تا بر اساس نظریه‌های صورتگرایان و با ارائه مقدمه‌ای کوتاه در نقد صورتگرایی و اصول آن، شیوه‌های آشنایی‌زدایی در پنج قصیدۀ منتخب از دیوان عرار با روش تحلیلی - توصیفی مورد بررسی قرار گیرد و به این سؤال پاسخ دهد که: کدام‌یک از شیوه‌های آشنایی‌زدایی در این پنج قصیده متداول بوده است و هدف وی از این رویکرد ادبی چه بوده است؟ و ازجمله نتایج این جستار، آشنایی‌زدایی است که آن را در قالب قاعده افزایی، توازن آوایی، هنجارشکنی در قافیه، تجدید و نوآوری در برخی اوزان عروضی خلیلی می‌توان به شمار آورد.

کلیدواژه‌ها

آشنایی‌زدایی؛ صورتگرایی؛ توازن آوایی؛ وحدت قافیه؛ عرار

مراجع

الف) کتاب‌های فارسی

احمدی، بابک. (1390ش). ساختار وتأویل متن. چاپ دوازدهم. تهران: نشر مرکز.

الیوت،تی.اس. (1375ش). برگزیده آثار در قلمرو نقد ادبی. ترجمه وتألیف سید محمد دامادی. تهران: انتشارات علمی.

امامی، نصرالله. (1385ش). مبانی وروش های نقد ادبی. چاپ سوم. تهران: نشر جامی.

تامسون،جورج. (1356ش). خاستگاه زبان، اندیشه و شعر. ترجمه جلال علوی نیا. تهران: انتشارات حقیقت.

ثمره،یدالله. (1364ش). آواشناسی زبان فارسی. تهران: مرکزنشر دانشگاهی.

رجایی، نجمه. (1387ش). آشنایی با نقد ادبی معاصر عربی. چاپ اول. مشهد. انتشارات دانشگاه فردوسی.

سلدان، رامان. (1377). راهنمای نظریه ادبی معاصر. ترجمه عباس مخبر. چاپ دوم. تهران: انتشارات طرح نو.

شایگان فر، حمیدرضا. (1380ش). نقدادبی، معرفی مکاتب نقد. بدون چاپ. تهران: انتشارات دستان.

شمیسا، سیروس. (1388ش). نقد ادبی. چاپ سوم. تهران. نشر میترا.

---------. (1374ش). آشنایی با عروض وقافیه. چاپ یازدهم. تهران: انتشارات فردوسی.

شفیعی کدکنی،محمدرضا. (1384ش). موسیقی شعر. چاپ سوم. تهران: موسسه انتشارات آگاه.

---------------. (1372ش). صور خیال در شعر فارسی. چاپ پنجم. تهران: نشر آگاه.

--------------. (1391ش). رستاخیز کلمات،درس گفتارهایی درباره نظریه ادبی صورتگرایان روس. تهران: چاپ دوم. انتشارت سخن.

صفوی،کوروش . (1380ش). از زبان شناسی به ادبیات. ج (1و2). چاپ دوم. تهران: انتشارات سوره مهر.

طوسی، خواجه نصیر الدین . (1369ش). معیار الأشعار. تصحیح جلیل تجلیل. انتشارات ناهید.

علوی مقدم،مهیار . (1377ش). نظریه‌های نقد ادبی معاصر، صورتگرایی وساختارگرایی. چاپ اول. تهران: انتشارات سمت.

غلامرضایی، محمد . (1387ش). سبک شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو. تهران: جامی.

فضیلت،محمود . (1390ش). اصول و طبقه بندی نقد ادبی. چاپ اول. تهران: انتشارات زوّار.

موران،برنا . (1389ش). نظریه‌های ادبیات ونقد. برگردان: ناصر داوران. چاپ اول. تهران: موسسه انتشارات آگاه.

میلر، هنری و دیگران . (1348). تولد شعر. ترجمه منوچهر کاشف. تهران: مرکز نشر سپهر.

وحیدیان کامیار، تقی . (1369). وزن و قافیه شعر فارسی. چاپ دوم. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ولک، رنه وآوستن وارن . (1373ش). نظریه ادبیات. مترجمان: ضیاء موحّد و پرویز مهاجر. چاپ اول. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

ب) کتاب‌های عربی

ابراهیم، انیس . (1965). موسیقی الشعر. القاهرة. مکتبة النجلو المصریة. الطبعة الثالثة.

ابو مطر، احمد . (1987م). عرار الشاعر اللامنتمی. الأِسکندریة. أَقلام الصحوة. دار الصبرا للطباعة و النشر.

اسماعیل، عزّ الدین . (1992م). الأسس الجمالیة فی النقد العربی. بیروت. دار الفکر العربی. ط1.

أمل محمد حمد العمایرة . (2009م). الموروث الشعبی فی الشعر الأردنی الحدیث. عمان. انتشارات جامعة مؤتة.

بکار، یوسف . (1988 م). الترجمات العربیه لرباعیات الخیام. الدوحه. منشورات مرکز الوثائق والدراسات الانسانیه. جامعة قطر.

شکری، عیاد . (1964م). موسیقا الشعر العربی. القاهرة. دار المعرفة.

الصالح،صبحی . (2002م). دراسات فی اللغة. بیروت. دار العلم للملایین. چاپ پانزدهم.

العاکوب، عیسی علی . (2008م). التفکیر النقدی عند العرب. الطبعة السادسة. دمشق. دار الفکر.

الفاخوری، حنّا . (1986م). الجامع فی تاریخ الأدب العربی. الطبعة الأولی. بیروت. دار الجیل.

ریتشاردز،ارمسترونج . (1963م). مبادیء النقد الأدبی. ترجمة د.لویس عوض. القاهرة. مکتبة الانجلو المصریة .

الزعبی، زیاد صالح . (1999م). عشیات وادی یابس، بیروت، جمع وتحقیق وتقدیم دیوان مصطفی وهبی التل (عرار)، الموسسه العربیه للدراسات والنشر و دار الفارس للنشر والتوزیع، الطبعه الثانیه.

عتیق، عبدالعزیز . (1722م). علم العروض والقافیة،بیروت،دار النهضة العربیة.

الـــــملثم،البدوی (یعقوب العودات). (1980م). عرار شاعر الاردن، بیروت، دار القلم.

المجذوب، عبدالله . (1955م). المرشدفی فهم أشعار العرب،جزءان، دون المکان،طبعة مصطفی الحلبی،الطبعة الأولی.

الملائکة، نازک . (1997م). الدیوان،بیروت،دار العلم للملایین.

ج) مقالات

عباسلو، احسان . (1391ش). نقد صورت گرایانه، برگرفته از کتاب ماه و ادبیات، شماره 65 (پیاپی 179).

مدرسی، فاطمه ومحمد بامدادی . (1398ش). نگاهی به موسیقی اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی، سمنان، انتشارات دانشگاه سمنان، مجله مطالعات زبانی وبلاغی، شماره 1،صص115-140.

مدرسی، فاطمه و امید یاسینی . (1398ش). نقد صورتگرایانه غزلیات حافظ، برگرفته از: مجله سبک شناسی نظم ونثر فارسی (بهار ادب)، شماره اول،صص118-141ادب).