پژوهشی در الفاظ غیر مشهور دالّ بر اعداد

زبان و ادبیات عربی

مقاله 3، دوره 8، شماره 14، اسفند 1395، صفحه 53-81   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i14.47144

نویسنده

صاحبعلی اکبری^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

شمارش با اعداد برای تعیین مقادیر-اعم از وزن، کیل، مساحت و مسافت- از بدو تولد انسان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است؛ زیرا ازآنجایی‌که انسان موجود اجتماعی بود و جهت گذران زندگی خود نیاز به تعامل با سایر همنوعان خود داشت، این تعامل ایجاب می‌کرد که با دیگران دادوستدی انجام دهد و برای شمارش ایام و مقادیر نیاز به اعداد داشت. در ابتدا و قبل از تطور علم حساب، مقادیر به‌صورت مبهم –مانند یک‌مشت، به اندازه کف دست و...- تعیین می‌گردید و با توجه به ثابت نبودن این معیارها، انسان به فکر معیاری برای تعیین مقادیر ثابت افتاد و بعدها اعداد به وجود آمد. امروزه اعداد در قالب: مفرد، مرکب، معطوف و عقود به کار می‌روند و یکسری الفاظی برای آن‌ها وضع شده است که بدون اختلاف دارای کاربرد مشخص و مشهوری هستند؛ اما الفاظی نیز در بین عرب وجود دارد که غیر مشهور و گاهی با اختلاف نظر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این مقاله با بررسی‌ها و مطالعات انجام شده در منابع قدیمی، این الفاظ استخراج و مورد پژوهش قرارگرفته‌اند. گاهی علاوه بر تبیین به اختلاف نظر در کاربرد آن‌ها بین قبایل نیز اشارتی رفته است.

کلیدواژه‌ها

اعداد غیر مشهور؛ لغت شناسان؛ قبایل؛ معاجم عربی؛ مقادیر

مراجع

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ الصاحبی، تحقیق: أحمدصقر، نشر مطبعة عیسی البابی الحلبی وشرکاه، القاهرة.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ؛ شرح الوافیة نظم الکافیة، تحقیق: الدکتور موسی بنای العلیلی، نشر الجامعة المستنصریة، بغداد1980م.

إبراهیم، أنیس و...؛ المعجم الوسیط، مجمع اللغة العربیة.

ابن الحاجب، أبوعمرو عثمان بن عمر؛ الإیضاح فی شرح المفصل، تحقیق: الدکتور موسی بنای العلیلی، نشر مکتبة العانی، بغداد.

ابن السکیت، إصلاح المنطق؛ تحثیق: أحمدمحمدشاکر وعبدالسلام محمدهارون، نشردارالمعارف، الطبعة الرابعة.

ابن سلام، أبوعبید القاسم؛ الغریب المصنف، تحقیق: الدکتورمحمد المختار العبیدی، نشر المجمع التونسی للعلوم والآداب والفنون ودار سحنون، الطبعة الأولی 1996م.

ابن سیده، أبوالحسین علی بن إسماعیل النحوی اللغوی الأندلسی؛ المخصص، نشردارالآفاق، بیروت.

ابن فارس، أبوالحسین أحمد بن فارس بن زکریا؛ معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبدالسلام محمدهارون، نشر شرکة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی وأولاده، الطبعة الثانیة، القاهرة 1969م.

إبن قتیبة، أبو محمد عبدالله بن مسلم؛ أدب الکاتب، تحقیق: محمدمحیی الدین عبدالحمید، نشر مطبة السعادة، مصر، الطبعة الرابعة 1963م.

ابن منظور؛ لسان العرب، تحقیق: عبدالله علی الکبیر ومحمد أحمد حسب الله.

ابن یعیش، موفق الدین یعیش بن علی؛ شرح المفصل، نشر عالم الکتب، بیروت ومکتبة المتنبی، القاهرة.

الأخطل، غیاث بن غوث؛ الدیوان، تحقیق: مهدی محمد ناصرالدین، نشر دار الکتب العلمیة، بیروت1986م.

الأزدی البصری، أبوبکر محمد بن الحسن؛ جمهرة اللغة، نشر مطبعة دائرة المعارف العثمانیة، الطبعة الأولی حیدرآباد دکن،1345هـ.

الأزهری، أبومنصور محمد بن أحمد؛ تهذیب اللغة، تحقیق: عبدالسلام هارون.

الأزهری، خالد زین الدین عبدالله؛ التصریح بمضمون التوضیح، تحقیق: الدکتور عبدالفتاح بحیری إبراهیم، الطبعة الإولی1992م.

الإسترآبادی، رضی الدین محمد بن الحسن؛ شرح کافیة ابن الحاجب، تحقیق: الدکتور إمیل بدیع یعقوب، نشر دارالکتب العلمیة، الطبعة الأولی1998م.

الأعشی، میمون بن قیس؛ الدیوان، نشردارصادر، بیروت.

الأنطاکی، محمد؛ المحیط فی أصوات العربیة ونحوها وصرفها، نشر مکتبة الشروق، الطبعة الثالثة، بیروت.

الأهدل، الشیخ محمد بن أحمد بن عبدالباری؛ الکواکب الدریة علی متممة الأجرومیة، نشر دارالکتب العلمیة، بیروت.

ثابت بن أبی ثابت اللغوی؛ الفرق، تحقیق: الدکتور حاتم الضامن، نشرمؤسسة الرسالة، الطبعة الثانیة، بیروت 1985م.

الثعالبی، أبومنصور، فقه اللغة وسرالعربیة، تحقیق: الدکتورفائز الحمد، نشر دار الکتاب العربی، الطبعة الأولی، بیروت 1993م.

جریر بن عطیة الخطفی؛ الدیوان، دارصادر، بیروت.

الجوهری، إسماعیل بن حماد؛ الصحاح، تحقیق: أحمدعبدالغفورعطار، نشر دارالعلم للملایین، الطبعة الثانیة، بیروت1984م.

الخضری، الشیخ محمد؛ الحاشیة علی شرح ابن عقیل، دار الفکر، بیروت1978م.

خلیل بن أحمد الفراهیدی؛ العین، تحقیق: الدکتور مهد المخزومی والدکتور إبراهیم السامرائی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت 1988م.

الدمیری، المتولی رمضان؛ شرح کتاب الحدود لعبدالله بن أحمد الفاکهی، نشرمکتبة رهبة، القاهرة 1993م.

رؤبة بن العجاج؛ الدیوان، ترتیب: ولیم بن الورد البروسی، نشر دارالآفاق الجدیدة، الطبعة الثانیة، بیروت1980م.

الزبیدی الأندلسی، أبوبکر محمدبن الحسن بن عبدالله؛ جمهرة اللغة، تحقیق: الدکتور حامدالشاذلی، نشرعالم الکتب، الطبعة الأولی، بیروت1996م.

السویدی، أحمد محمد و...؛ موسوعة الشعر العربی، المجمع الثقافی 2003م.

الشریف الرضی، أبوالحسن محمدبن حسین؛ الدیوان، منشورات مطبعة وزارة الإرشاد الإسلامی، الطبعة الإولی (فی إیران)1406ه.

الشماخ بن ضرار الذبیانی؛ الدیوان، تحقیق: صلاح الدین الهادی، نشر دارالمعارف.

الصبان؛ الحاشیة علی شرح الأشمونی علی ألفیة ابن مالک، نشردارإحیاء الکتب العربیة، القاهرة.

الصغانی، الحسن بن محمد الحسن، التکملة والذیل والصلة، تحقیق: عبدالعلیم الطحاوی و إبراهیم إسماعیل الأبیاری ومحمد أبی الفضل إبراهیم، نشر مطبعة دار الکتب، القاهرة.

الطبرسی، الشیخ أبوعلی الفضل بن الحسن؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، انتشارات ناصر خسرو، چاپ اول، طهران1365ش.

عباس حسن؛ النحوالوافی، نشر دار المعارف، الطبعة الثالثة، القاهرة.

الفاکهی، أحمد بن الجمال عبدالله بن أحمد بن علی؛ مجیب الندا إلی شرح قطر الندی، نشر مکتبة البابی الحلبی، الطبعة الثانیة، القاهرة1971م.

الفیروزآبادی، نجدالدین محمد بن یعقوب؛ القاموس المحیط، نشر مکتبة الرسالة، الطبعة الثانیة، بیروت 1987م.

قرآن کریم

قطرب، أبوعلی محمد بن المستنیر؛ الفرق، تحقیق: الدکتور خلیل إبراهیم العطیة، دار الثقافة الدینیة، الطبعة الأولی، القاهرة1987م.

کراع النمل، أبوالحسن الهنائی؛ المنتخب من غریب کلام العرب، تحقیق: الدکتور محمد أحمد العمری، نشر جامعة أم القری، الطبعة الأولی، مکة المکرمة 1989م.

محیی الدین، عبدالحمید محمد؛ عدة السالک إلی تحقیق أوضح المسالک، المکتبة العصریة، صیدا وبیروت.

النجار، محمد عبدالعزیز؛ ضیاء السالک إلی أوضح المسالک، نشر مکتبة ابن تیمیة، القاهرة.