علم اهل برزخ به امور دنیوی: ارزیابی دیدگاه‌های کلامی اهل سنت

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 8، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، آذر 1398، صفحه 169-186   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v51i2.73894

نویسنده

نفیسه فقیهی مقدس^*

دانشگاه اصفهان

چکیده

پژوهش حاضر با هدف تبیین و ارزیابی دیدگاه متکلمان اهل سنت پیرامون علم برزخیان به امور دنیوی انجام گرفت. روش پژوهش حاضر، تحلیل محتوای کیفی است که به صورت تحلیل قیاسی تبیین شده است. اعتقاد به ارتباط عالم برزخ به عنوان یکی از مراحل زندگی انسان و عالم دنیا مورد اتفاق جامعه اسلامی است؛ اندک شماری از جماعت سلفی و وهابیت تکفیری در این میان به انکار استمرار حیات انسان به معنای حقیقی آن که ناظر به علم و ادراک برزخیان نسبت به اهل دنیا است پرداخته و آن را مبنای نظری خویش در مردود شمردن مسلمات عقاید اسلامی در حوزه توسل، زیارت قبور، تبرک و... قرار داده‌اند. نتیجه این پژوهش، افزون بر تبیین و تحلیل دیدگاه اندیشمندان اهل سنت پیرامون استمرار ادراک و علم در حیات برزخی، از جهت نقد مبانی فکری جریان‌های تکفیری قابل ذکر بوده و بر آن است که تبیین و تفصیل مباحث نظری در حوزه حیات پس از مرگ انسان، می‌تواند سهمی در برون رفت اختلافات عملی و تشتت رفتاری در حوزه مباحث یاد شده داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

برزخ؛ حیات برزخی؛ علم؛ وهابیت؛ متکلمان اهل سنت

مراجع

ابن أبی الشیبة الکوفی، أبو بکر عبد الله، الکتاب المصنف فی الأحادیث والآثار، ریاض: مکتبة الرشد، 1409 ق.

ابن أبی العز، صدرالدین، شرح العقیدة الطحاویة، بیروت: المکتب الإسلامی، چاپ چهارم، 1391 ق.

ابن ابی حاتم، عبد الرّحمان بن محمّد، تفسیر القرآن، صیدا: المکتبة العصریة، 1401 ق.

ابن أبی زمنین، محمد بن عبدالله، تفسیر القرآن العزیز، تحقیق: أبو عبد الله حسین بن عکاشة - محمد بن مصطفی الکنز، مصر: الفاروق الحدیثة، 1423 ق.

ابن إدریس الصنهاجی، أبو العباس أحمد، الفروق أو أنوار البروق فی أنواء الفروق، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1418 ق.

ابن السری الکوفی، هناد، االزهد، کویت: دار الخلفاء للکتاب الإسلامی، 1406 ق.

ابن القیسرانی، محمد بن طاهر، ذخیرة الحفاظ، ریاض: دار السلف، 1416 ق.

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، زیارة القبور والاستنجاد بالمقبور، ریاض: دارالصحابه، 1412 ق.

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، کتب ورسائل وفتاوی شیخ الإسلام ابن تیمیة، عربستان: مکتبة ابن تیمیة، 1416 ق.

ابن جبر المخزومی، مجاهد، تفسیر مجاهد، تحقیق: عبدالرحمن الطاهر السورتی، بیروت: المنشورات العلمیة، بی‌تا.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: المکتب الإسلامی، 1404 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، کشف المشکل من حدیث الصحیحین، ریاض: دار الوطن، 1418 ق.

ابن حبان، محمد بن أحمد، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1414 ق.

ابن حجر الهیثمی، أحمد بن محمد، الفتاوی الکبری الفقهیة، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

ابن حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والأهواء والنحل، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1416 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، السنة، تحقیق محمد سعید سالم قحطانی، قاهره: دار ابن القیم، 1406 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، العقیدة روایة أبی بکر الخلا، دمشق: دار قتیبة، 1408 ق.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد بن حنبل، مصر: مؤسسه القرطبه، بی‌تا.

ابن عابدین، محمد امین بن عمر، حاشیة رد المختار علی الدر المختار شرح تنویر الأبصار فقه أبو حنیفة، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر، 1421 ق.

ابن عبد آلبر القرطبی، یوسف بن عبد الله، الاستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، تحقیق: سالم محمد عطا-محمد علی معوض، دار الکتب العلمیة: بیروت، 2000 م.

ابن عساکر، ابی القاسم، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الآماثل، بیروت: دارالفکر، 1995 م.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، جلاء الأفهام فی فضل الصلاة والسلام علی خیر الأنام، جده: مجمع الفقه الإسلامی، 1408 ق.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، الروح فی الکلام علی أرواح الأموات والأحیاء، بیروت: دارالفکر، 1996 م.

ابن کثیر الدمشقی، إسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الفکر، 1401 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، بی‌تا.

أبو اللیث السمرقندی، نصر بن محمد بن أحمد، تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، بیروت: دار الفکر، بی‌تا.

أبونعیم الأصبهانی، أحمد بن عبد الله، حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء، بیروت: دار الکتاب، 1405 ق.

الازدی السجستانی، ابوداود، الزهد، ریاض: دارالنشر، 1414 ق.

الأزهری، محمد بن أحمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 2001 م.

آل الشیخ، صالح بن عبد العزیز، التمهید لشرح کتاب التوحید، ریاض: دارالتوحید، 1424 ق.

آل الشیخ، عبدالرحمن بن حسن، کشف ما ألقاه إبلیس من البهرج والتلبیس علی قلب داود بن جرجیس، ریاض: دارالعاصمه، 1285 ق.

الالبانی، محمدناصرالدین، موسوعه الالبانی فی العقیده، صنعاء: مرکز النعمان للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1413 ق.

آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1415 ق.

الالوسی، نعمان بن محمود، الآیات البینات فی عدم سماع الأموات، ریاض: مکتبه المعارف، 1425 ق.

البزار، أحمد بن عمرو، مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، مدینه المنوره: مکتبة العلوم والحکم، 1988 م.

بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، محقق: عبدالرزاق، مهدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.

بن باز، عبدالعزیز، فتاوی مهمه لعموم الامه، تحقیق: الفارس، ابراهیم، ریاض: دارالعاصمه، 1413 ق.

بن باز، عبدالعزیز، مجموع الفتاوی و المقالات، ریاض: دارالقاسم، 1320 ق.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1418 ق.

بیهقی، أحمد بن حسین، إثبات عذاب القبر، تحقیق: محمود القضاة، عمان الأردن: دار الفرقان، بی‌تا.

تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمن عمیره، قم: منشورات شریف الرضی، 1406 ق.

الحاکم النیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1411 ق.

حکیم ترمذی، محمد بن علی، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول، بیروت: دار الجیل، 1992 م.

الحلبی، علی بن برهان الدین، السیرة الحلبیة فی سیرة الأمین المأمون، بیروت: دار المعرفة، 1400 ق.

حنبلی، ابن رجب، اهوال القبور و احوال اهالی النشور، بیروت: المکتبه العصریه، 1424 ق.

الدرویش، احمد بن عبدالرزاق، فتاوی اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه، ریاض: دارالعاصمه، 1416 ق.

الدمشقی الحنبلی، عمر بن علی ابن عادل، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

الرفاعی، محمد نسیب، التوصل إلی حقیقة التوسل، بیروت: دار لبنان للطباعة والنشر، 1979 م.

الزرعی الدمشقی، شمس الدین، الروح، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1395 ق.

سبکی، عبد الوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت: دارهجر للطباعة والنشر والتوزیع، 1413 ق.

السعدی، عبد الرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن فی تفسیر کلام المنان، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1421 ق.

سمهودی، علی بن عبدالله، خلاصة الوفا بأخبار دارالمصطفی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، الخصائص الکبری، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1405 ق.

سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن، شرح الصدور بشرح حال الموتی والقبور، لبنان: دار المعرفة، 1417 ق.

الشوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار من أحادیث سید الأخیار شرح منتقی الأخبار، بیروت: دار الجیل، 1973 م.

الصالحی الشامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1414 ق.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، الموصل: مکتبه الزهراء، 1404 ق.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دار الفکر، 1405 ق.

طبری، محمد بن جریر، تهذیب الآثار و تفصیل الثابت، تحقیق محمود محمد شاکر، قاهره: مطبعة المدنی، بی‌تا.

عبد الوهاب، عبدالرحمن، التوحید وقرة عیون الموحدین فی تحقیق دعوة الأنبیاء، طائف: مکتبة المؤید، 1411 ق.

عثیمین، محمد بن صالح، القول المفید علی کتاب التوحید، المملکه العربیه السعودیه: دار ابن الجوزی، 1424 ق.

العسقلانی، احمد بن علی، الإمتاع بالأربعین المتباینة السماع، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1997 م.

عینی غیتابی حنفی، بدرالدین ابومحمد، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

الغرناطی الکلبی، محمد بن أحمد، التسهیل لعلوم التنزیل، لبنان، دار الکتاب العربی، 1403 ق.

الفاسی العبدری (ابن الحاج)، محمد بن محمد، المدخل، قاهره: دار التراث قاهره، بی‌تا.

الفخر الرازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420 ق.

الفراهیدی، الخلیل بن أحمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، 1409 ق.

الفقیه، محمد بن حسین، الکشْف المُبْدِی لتمویه أبی الحسن السُّبکی، ریاض: دار الفضیلة، 1422 ق.

القرشی البغدادی، ابوبکر عبدالله، المنامات، تحقیق: عبدالقادر احمد عطا، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، 1413 ق.

ماتریدی، محمد بن محمد، تأویلات اهل السنه، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1426 ق.

الماوردی، علی بن محمد، النکت والعیون، بیروت: دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

المنبجی الحنبلی، محمد بن محمد، تسلیه أهل المصائب، بیروت: دار الکتب العلمیة، 1986 م.

نحاس، احمد بن محمد، معانی القرآن الکریم، مکه: جامعة أم القری، 1409 ق.

نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1392 ق.

هواری، هود بن محکم، تفسیر کتاب الله العزیز، مصر: دارالجنائز، 1426 ق.

الهیثمی، علی بن أبی بکر، مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، قاهره: دار الریان للتراث/ دار الکتاب العربی، 1407 ق.