واکاوی اصطلاح ولایت تکوینی در ادبیات معاصر شیعی (از نخستین کاربرد تاکنون)

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 51، شماره 2 - شماره پیاپی 103، آذر 1398، صفحه 9-30   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/philosophy.v51i2.72753

نویسندگان

نرجس ابوالقاسمی دهاقانی^{* 1}؛ قاسم صفری (جوادی)²؛ محمد جواد ابوالقاسمی³

¹دانشجوی دکتری شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب قم

²گروه ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) قم

³پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)

چکیده

ولایت تکوینی، امری نوظهور در تاریخ کلام شیعه است که تحت تأثیر عوامل مختلف شکل گرفته و دست‌خوش تغییر و تطور مفهومی شده است. برای نیل به تصویری روشن از سیر شکل گیری و تطور این ایده در طول تاریخ، بازخوانی آموزه ولایت تکوینی و بررسی تاریخ شکل‌گیری و تحولات آن ضروری می‌نماید. با مراجعه و واکاوی متون معاصر، در می‌یابیم که اولین کاربرد این اصطلاح به قرن 13 باز می‌گردد و پس از آن شاهد رواج و گسترش این ایده در میان متفکرین معاصر شیعه هستیم. از آراء و نظریات موجود می‌توان نوعی نگاه طیفی به اندیشه ولایت تکوینی را یافت. در این نگاه، یک سر طیف افرادی هستند که اندیشه ولایت تکوینی را به «معنای کامل و جامع» آن پذیرفته‌اند (رویکرد حداکثری به ولایت تکوینی) و در سر دیگر طیف افرادی هستند که به «انکار» ولایت تکوینی می‌پردازند (رویکرد انکاری) و اما در این بین افراد زیادی هستند که ولایت تکوینی را با «حدود مشخص و با قیود خاصی» می‌پذیرند (رویکرد میانه به ولایت تکوینی) قدر مشترک همه تعاریف ولایت تکوینی بین منکرین و مویدین آن، البته با چشم پوشی از وسعت دایره این قدرت و نیز چشم پوشی از وجود اراده اصیل نزد صاحب ولایت و یا واسطه بودن وی برای اراده الهی، قدرت تکوینی بر تصرف است. اختلافات حول این مفهوم نیز به دلایلی چون، عدم وجود مفهوم شناسی دقیق از این واژه؛ نا مشخص بودن حدود تعریفی که از ولایت تکوینی ارائه می‌دهند و نامشخص بودن این مسئله که آیا اثبات امکان ولایت تکوینی دلیلی بر ثبوت آن می‌تواند باشد یا خیر؛ باز می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

ولایت؛ ولایت تکوینی؛ ولایت تشریعی؛ کلام شیعه

مراجع

اصفهانی، محمّد حسین، الأنوار القدسیة، تعلیق: الشیخ علی النهاوندی، الطبعه الأولی، ۱۴۱۵ ق.

اصفهانی، محمّد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، ذوی القربی، 1419 ق.

اکبریان رضا و ملک اف، علاء الدین، «بررسی تطبیقی میان دیدگاه ملاصدرا در باب انسان کامل و آموزه ولایت»، مشرق موعود، شماره 20، زمستان 90.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، محقق: مهدی مهریزی و محمد حسین درایتی، قم، نشر الهادی، 1377.

برقعی، ابوالفضل، درسی از قرآن، 1388.

برقعی، ابوالفضل، درسی از ولایت، تهران، بی‌تا.

بروجردی، حسین، تفسیر صراط المستقیم، محقق: غلامرضا مولانا بروجردی، قم، انصاریان، 1416 ق.

تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم، مطبعه مهر، بی‌تا.

جوادی آملی، عبدالله، شمیم ولایت، تنظیم و ویرایش: محمود صادقی، قم، اسراء، 1382.

جوادی آملی، عبدالله، ولایت در قرآن، چاپ پنجم، نشر رجا، 1376.

جوادی آملی، عبدالله، ولایت علوی، گردآورنده سعید بندعلی، قم، نشر اسراء، 1384.

حسن زاده آملی، حسن، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، ت‍ه‍ران، ب‍نی‍اد ن‍ه‍ج آل‍ب‍لاغ‍ه‫، ۱۳۸۰.

حسن زاده آملی، حسن، انسان و قرآن، قم، الف لام میم، 1388.

حسن زاده آملی، حسن، ده رساله فارسی، قرآنی، ریاضی و..، قم، الف لام میم، 1385.

حسن زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر ذاکر و مذکور، تشیع، قم، 1371.

حسن زاده آملی، حسن، مجموعه مقالات، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات قم، 1375.

حسن زاده آملی، حسن، نصوص الحکم بر فصوص الحکم، ت‍ه‍ران‫، رج‍اء، ۱۳۸۴.

حسن زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، موسسه بوستان کتاب‫، ۱۳۸۷.

حسینی طهرانی، حمد حسین، امام شناسی، علامه طباطبایی، مشهد مقدس، 1426 ق.

حسینی طهرانی، حمد حسین، روح مجرد، علامه طباطبایی، مشهد مقدس، 1427 ق.

حسینی طهرانی، حمد حسین، معاد شناسی، موسسه ترجمه و نشر دوره علوم ومعارف اسلامی، مشهد مقدس، بی‌تا.

حسینی طهرانی، حمد حسین، معرفه الامام، مترجم: علی هاشم و محمد مسعود حسینی، بیروت، دار المحجه البیضا، 1416 ق.

حسینی طهرانی، حمد حسین، معرفه المعاد، مترجم عبدالرحیم مبارک، بیروت، دار المحجه البیضا، بی‌تا.

خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، قم، 1380.

خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایة إلی الخلافة والولایة، مقدمه‌نویس: جلال‌الدین آشتیانی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.

خمینی، روح‌الله، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، بی‌تا.

خمینی، روح‌الله، التوحید و الشرک فی القرآن الکریم، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1384.

خمینی، روح‌الله، الفکر الخالد فی بیان العقاید، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1383.

خمینی، روح‌الله، الفوائد البهیه فی شرح قوائد الامامیه، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1383.

خمینی، روح‌الله، عصمه الانبیا، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1383.

خمینی، روح‌الله، مفاهیم قرآن، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1385.

خمینی، روح‌الله، ولایت تکوینی از دیدگاه علم و فلسفه، قم، موسسه امام صادق (ع)، 1385.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

شاه آبادی، میرزا محمد علی، رشحات البحار، تصحیح، تحقیق وترجمه: زاهد ویسی، قم، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1386.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، چاپ اول، 1414 ق.

صافی گلپایگانی، لطف الله، ولایت تشریعی ولایت تکوینی، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار آیت الله صافی، 1393.

طباطبایی، محمد حسین، بررسی‌های اسلامی، قم، موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ دوم، 1388.

طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، گروه مترجمان، تهران، مرکز نشر رجا، 1378.

طباطبایی، محمد حسین، مجموعه رسائل (علامه طباطبائی)، قم، موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چاپ اول، 1387.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، چاپ دوم، 1409 ق.

فضل الله، محمد حسین، من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک، 1419 ق.

فضل الله، محمد حسین، نظره اسلامیه حول الولایه التکوینیه، دار الملاک، بیروت، بی‌تا.

کربلایی، جواد، انوار الساطعه فی شرح زیاره الجامعه، محقق: محسن اسدی، موسسه علمی و فرهنگی دار الحدیث، قم، بی‌تا.

مصباح یزدی، محمدتقی، آفتاب ولایت، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۲.

مصباح یزدی، محمدتقی، در پرتو ولایت، نگارنده: محمدمهدی نادری قمی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1383.

میرجهانی اصفهانی، محمد حسن، ولایت کلیه، قم، الهادی، 1382.

نائینی، محمد حسین، المکاسب والبیع، تقریر الشیخ محمد تقی الاملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،‌ 1413 ق.

نمازی شاهرودی، علی، اثبات ولایت حقه الهیه و علم غیب برای محمد و ائمه اثنی عشر، چاپ دوم، چاپخانه خراسان، 1351.

وهبی العاملی، مالک مصطفی، الولایه التکوینیه دراسه موضوعیه بین النفی و الاثبات، طبعه الاولی، بیروت، دار الهادی، 1425 ق.