ویژگی های شعر عتاب و شکوی در دورة مملوکی (بررسی و تحلیل ساختاری و محتوایی)

زبان و ادبیات عربی

مقاله 1، دوره 8، شماره 15، شهریور 1395، صفحه 1-29   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i15.47190

نویسندگان

جهانگیر امیری¹؛ فاروق نعمتی^{* 2}

¹دانشگاه رازی کرمانشاه

²دانشگاه پیام نور

چکیده

شعر عتاب و شکوی در دورة مملوکی دارای ویژگی های متعددی است. این فنّ شعری به اوضاع سیاسی و اجتماعی این دوره همچون فقر کُشنده و شرایط سخت زندگی مردم می-پردازد و در تلاش است تا سیاست های ظالمانه و رویکرد های اشتباه پادشاهان مملوکی و والیان آنان را در مقابل تودة مردم، به چالش کشیده و مورد نقد اجتماعی قرار دهد. البته گاهی چنین نقدهایی با فکاهه گویی نیز همراه است که از شدّت این انتقادها می‌کاهد. شعر شکوی در عصر مملوکی، منبع مهمی برای آگاهی و اطلاع از واقعیت زندگی سیاسی و اجتماعی این دوره محسوب می شود. بر همین اساس، این مقاله بر آن است تا فن شعری شکوی و عتاب را در این برهة زمانی مورد بررسی قرار دهد. مهم ترین یافته های این پژوهش بیانگر آن است که شعر شکوی در عصر مملوکی، رنگ و بویی سیاسی و اجتماعی به خود گرفته و با اسلوبی همراه با سُخریه و سبکی طنز آمیز، در راستای به تصویر کشیدن رنج و درد مردم است. از همین روی، شعر شکوی در دورة ممالیک دارای جایگاهی بی‌نظیر و ممتاز در درازنای شعر عربی است و پیش از این دوره، این گونه فن شعری کمتر مشاهده شده است. روش تحقیق در این پژوهش، به صورت تحلیلی- توصیفی و با استفاده از نمونه های زیبای شعری در عصر مملوکی است که دارای مضمونی همراه با شکوی و عتاب است.

کلیدواژه‌ها

دورة مملوکی؛ حیات سیاسی و اجتماعی؛ شعر شکوه و عتاب؛ فقر؛ فساد والیان

مراجع

1. قرآن کریم.

2. ابن تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة، فی ملوک مصر والقاهرة، 1989م، دارإحیاء، التراث العربی، دمشق.

3. ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج 14، 1987م، دارالکتب العلمیة بیروت، الطبعة الثانیة.

4. ابن نباتة، دیوان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 2005 م.

5. ابن منظور، أبو الفضل جمال الدین، السان العرب، 1990 م، دارصادر، بیروت (لبنان) الطبعة الأولی.

6. البوصیری، دیوان، مصر، دار الطباعة المصریة، 2007.

7. أمیری جهانگیر، تاریخ الأدب العربی فی العصر المملوکی والعثمانی، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول، 1388 هـ.ش.

8. باشا، عمرموسی، الأدب فی بلاد الشام، 1989 م، دارالفکر المعاصر، بیروت، الطبعة الأولی.

9. ________، أمیر شعراء المشرق، دارالمعارف، القاهرة (مصر) الطبعة الثالثة، 1969.

10. ________، تاریخ الأدب العربی (العصر المملوکی) 1999 م، درالفکر المعاصر، بیروت.

11. بکری، شیخ أمین، مطالعات فی الشعر المملوکی والعثمانی، ط 2 دارالآفاق الجدیدة، بیروت، 1980 م.

12. الحموی، ابن حجة، خزانة الأدب، المطبعة الخیریة، القاهرة، 1304، دارالجیل، بیروت، الطبعة الأولی.

13. الرکابی، جودت، الأدب العربی (من الانحدار إلی الازدهار)، 1981 م، درالفکر، دمشق، ط 1.

14. الزرکلی، خیرالدین، الأعلام، ج 6، 1990 م، دارالعلم للملایین، بیروت، الطبعة التاسعة.

15. زیدان جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، ج 3، دارالهلال، 1987م.

16. سعید عبدالفتاح عاشور، دراسات فی الحیاة الاجتماعیة فی مصر علی عصر سلاطین الممالیک، مکتبة النهضة، مصر، 1959م.

17. __________، العصر المملوکی فی مصر و الشام، نشر دارالنهضة العربیة، 1965 م.

18. سلام، محمد زغلول، الأدب فی العصر المملوکی، نشر دار النهضة العربیة، 1969م.

19. سلیم محمود رزق، عصر سلاطین الممالیک، 1381 ق، مکتبة الآداب الجمهوریة العربیة المتحدة.

20. صفدی خلیل بن أیبک، الوافی بالوفیات بیروت، 1381ق (1961م).

21. ضیف شوقی، تاریخ الأدب العربی (عصر الدول والامارات)، ج6، 1985، درالمعارف، قاهرة (مصر).

22. ______، الفکاهة فی مصر، دارالهلال، القاهرة، 1958م.

23. المقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، دارصادر، بیروت، ج 3، 1971 م.

24. یوسف، خالد إبراهیم (2003م)، الشعر العربی أیام الممالیک ط1، بیروت، درالنهضة العربیة.

مقالات

1. أمیری جهانگیر، التحامق فی الشعر المملوکی، مجلة الجمعیة الإیرانیة للغة العربیة وآدابها، العدد 22، صص 25- 46.