تأمّلی در قاعده انگاری «أولویت دفع مفسده از جلب منفعت»

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 48، شماره 3 - شماره پیاپی 106، مهر 1395، صفحه 137-156   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.32631

نویسنده

میرزامحمد واعظی^*

دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از مباحث مدّنظر علمای علم اصول، «أولویت دفع مفسده نسبت به جلب مصلحت» و ترجیح جانب نهی است که به‌صورت موجبۀ جزئیه پذیرفته شده است؛ أولویت مذکور به‌مثابه یک قاعده در بین فقها با نام «دفع المفسدة أولی من جلب المنفعة» شهرت یافته که در مسمّای آن «مفسده» با «مصلحت» یا «منفعت» تقابل یافته است. در مجموع در أولویت مذکور چهار قرائت را می‌توان مورد سنجش قرار داد که قرائت چهارم یعنی تقابل «منفعت» و «مفسده»، صلاحیت قاعده‌مندی را داراست، هرچند که فقها آن‌را مورد لحاظ قرار نداده‌اند. همچنین به زعم نگارنده قرائت اول از این أولویت نیز که مستفاد از حکم عقل است، قابلیت ضابطه‌مند شدن با چهار مؤلفه نوع تکلیف، نوع واجب، کمیت و کیفیت احتمال را داراست.

کلیدواژه‌ها

أولویت؛ دفع مفسده؛ جلب منفعت؛ مصلحت؛ ضرر؛ دوران بین محذورین

مراجع

قرآن کریم.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، مؤسسۀ آل البیت، بی‌تا.

 

آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح سید مهدی رجائی، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1410 ق.

 

إبن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، به کوشش احمد فارس، بیروت، نشر دارالفکر، 1414 ق.

 

انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، قم، مجمع فکر اسلامی، 1415 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم، مجمع فکراسلامی، 1419 ق.

 

برقی، أحمد بن محمد، المحاسن، تصحیح جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، نشر دارالعلم، 1990 م.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، موسسۀ آل البیت علیه السلام، 1414 ق.

 

حسنی، هاشم معروف، دراسات فی الحدیث و المحدثین، بیروت، دار التعارف، 1398 ق.

 

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، مؤسسۀ نشراسلامی، 1417 ق.

 

حکیم، عبد الصاحب، منتقی الاصول، تقریرات درس محمد روحانی، نشرهادی، 1416 ق.

 

حکیم، محمد تقی، الاصول العامة للفقه المقارن، قم، مؤسسۀ آل البیت، 1390 ق.

 

خمینی، مصطفی، البیع، مؤسسۀ عروج، 1418 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، کتاب الخمس، قم، انتشارات لطفی، 1407 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، کتاب الطهارة، انتشارات لطفی، قم، 1414 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، انتشارات وجدانی، 1368.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الاصول، محمد سرور واعظ حسینی، قم، مکتب الداوری، 1417 ق.

 

دهخدا، علی أکبر، لغت نامۀ دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران،1373.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ قرآن، بی‌جا، دار الکتاب العربی، بی‌تا.

 

روحانی، محمد صادق، زبدة الاصول، مدرسۀ امام صادق علیه السلام، 1412 ق.

 

روحانی، محمد صادق، منهاج الفقاهة، نشر یاران، 1418 ق.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1412 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بی‌تا.

 

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365.

 

عسکری، حسن بن عبدالله، معجم الفروق اللغویة، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، جامعۀ مدرسین، 1412 ق.

 

علیدوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، تهران، نشر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1388.

 

علیدوست، ابوالقاسم، پایگاه اطلاع رسانی رسمی، درس خارج، جلسه 114، 24/02/1391،

 

فاضل تونی، محمد حسین، الوافیة فی الاصول الفقه، با تحقیق محمد حسین رضوی، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان، مجمع فکر اسلامی، 1412 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، نضد القواعد الفقهیة، با تحقیق سید عبد اللطیف کوه کمره‌ای، قم، نشر مکتب آیت الله مرعشی، 1403 ق.

 

فیاض، محمد اسحاق، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیت الله خویی، قم، انتشارات دار الهادی، 1410 ق.

 

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، التحفة السنیة فی شرح نخبة المحسنیة، با شرح عبد الله جزائری، مخطوط، کتابخانۀ آستان قدس، 1170 ق.

 

کاظمی، محمد علی، فوائد الاصول، تقریرات اصولی محمد حسین نائینی، قم، مؤسسۀ نشر اسلامی، 1409 ق.

 

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق علی اکبرغفاری، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1388 ق.

 

لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تصحیح حسین حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، قم، مؤسسۀ آل البیت علیه السلام، 1403 ق.

 

معلوف، لوئیس، المنجد، نشر دارالمشرق، بیروت، بی‌تا.

 

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الاصول، قم، انتشارات نسل جوان، 1416 ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانین الاصول، چاپ سنگی.

 

نجفی (صاحب جواهر)، محمد حسن، جواهر الکلام، تهران، دار الکتب اسلامی، 1367.