کاوش نشانه‌های حماسه در معلقه عنتره

زبان و ادبیات عربی

مقاله 4، دوره 8، شماره 15، شهریور 1395، صفحه 87-122   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i15.49383

نویسنده

منیره زیبایی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

حماسه، نوع ادبی بسیار کهنی است که از روزگاران قدیم مورد توجه بسیاری از ملل و جوامع بوده و پیدایش آن در ادبیات ملت‌ها در گرو وجود شرایط خاص تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. در میان سروده‌های دوره جاهلی عرب با آنکه به خاطر فقدان این شرایط، اثری از حماسه به معنای فنی و علمی آن نیست، اما قطعاتی وجود دارد که شاعر در آن به ذکر قهرمانی‌های خود در میدان کارزار پرداخته و از مفاخر، اصالت و نسب خود و قومش همراه با خوارداشت افراد و قبایل دیگر سخن می‌گوید. معلّقۀ «عنتره» از بهترین نمونه‌های این سروده‌هاست که مقاله حاضر درصدد است با بررسی عناصر حماسه در آن، روشن نماید که این سروده تا چه اندازه به معنای علمی و رایج حماسه نزدیک است و تا چه میزان بر سازه‌های حماسی قابلیت انطباق دارد. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که معلقه عنتره به عنوان جزئی کوچک از ادبیات رزمی عرب‌ها با ارائه تصاویری از صحنۀ کارزار در سبک و قالبی حماسی در عین توصیف پهلوانی و مردانگی قهرمان خود در نبرد با دشمنان قبیله‌اش، به‌خوبی نمایانگر فرهنگ بدوی عرب‌ها در دوره جاهلی بوده، آداب و سنت‌های حاکم بر زندگی آنان را منعکس می‌کند. با‌وجوداین به خاطر محوریت «من» شاعر در معلقه، تصریح به زمان و مکان وقایع و نیز فقدان برخی از مهم‌ترین مواد و سازه‌های حماسی چون زیر ساخت اسطوره‌ای، امور شگفت و خارق‌العاده، گستردگی قلمرو حوادث معلقه در پهنه زمان و مکان، انگیزۀ ملی در پیدایش سرودۀ حماسی و نبرد میان ملت‌ها، این معلقه، حماسه به معنای خاص آن نبوده و می‌توان عنوان شبه حماسه را بر آن اطلاق کرد.

کلیدواژه‌ها

انواع ادبی؛ حماسه؛ ادبیات جاهلی عرب؛ معلقه عنتره؛ رزم

مراجع

1. ابن منظور . (2003). لسان العرب. المجلد الرابع. بیروت: دار صادر.

2. ابوحاقه، احمد . (د.ت). فن الشعر الملحمی. القاهرة: دارالمشرق.

3. ارسطو . (1337). فن شعر. ترجمه عبدالحسین زرین کوب. تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

4. بدوی، امین عبدالمجید . (1981). القصة فی الادب الفارسی. بیروت: دار النهضة العربیة.

5. بدوی، أحمد . (1996). أسس النقد الادبی عند العرب. القاهرة: دار نهضة مصر للطباعة والنشر.

6. البستانی، فؤاد افرام . (1968). الروائع27- عنترة بن شداد. الطبعة السادسة. بیروت: دار المشرق.

7. التبریزی، الخطیب . (1992). شرح دیوان عنترة. الطبعة الاولی. قدم له و وضع هوامشه: مجید طراد. بیروت: دار الکتاب العربی.

8. جواری، محمد حسین . (1383). انواع ادبی- حماسه، درام، تراژدی، کمدی، تغزل. چاپ اول. تبریز: یاس نبی.

9. حتی، فیلیب . (1961). تاریخ العرب. المجلد الاولی. الطبعة الثالثة. بیروت: دار الکشاف.

10. الخوری، خلیل . (1893). دیوان عنتر. الطبعة الرابعة. بیروت: مطبعة الآداب.

11. الخوری الشرتونی، سعید . (1403). اقرب الموارد فی فصح العربیة والشوارد. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.

12. الدقّاق، عمر . (1389). با کاروان ادب. ترجمه رضا ابوترابی. مشهد: نشر مرندیز.

13. رزمجو، حسین . (1382). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. چاپ چهارم. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

14. زرین‌کوب، عبدالحسین . (1369). ارسطو و فن شعر. تهران: انتشارات امیرکبیر.

15. شفیعی کدکنی، محمد رضا . (1350). انواع ادبی و شعر فارسی. مجله خرد و کوشش. انتشارات دانشگاه شیراز.

16. شمیسا، سیروس . (1381). انواع ادبی. چاپ هفتم. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

17. صفا، ذبیح الله . (1379). حماسه سرایی در ایران. چاپ پنجم. تهران: انتشارات امیرکبیر.

18. صفی پور، عبدالرحیم . (بی‌تا). منتهی الارب فی لغة العرب. ج1. تهران: انتشارات کتابخانه ثنایی.

19. ضیف، شوقی . (1963). دراسات فی الشعر العربی المعاصر. الطبعة السابعة. القاهرة: دارالمعارف.

20. عبادیان، محمود . (1369). فردوسی و سنت نوآوری در حماسه سرایی. بی‌جا: گهر.

21. فاخوری، حنا . (1381). تاریخ ادبیات زبان عربی. ترجمه عبد المحمد آیتی. چاپ پنجم. تهران: توس.

22. الفاخوری، حنا . (1382). الجامع فی تاریخ الأدب العربی-الادب القدیم. المجلد الاول. الطبعة الثانیة. بی‌جا: منشورات ذوی القربی.

23. الفاخوری، حنا . (د.ت). الفخر والحماسة. الطبعة الثانیة. مصر: دار المعارف.

24. فرزاد، عبد الحسین . (1374). المنهج فی تاریخ الادب العربی. چاپ اول. تهران: انتشارات سخن.

25. القرشی، حسن عبدالله . (1969). فارس بنی عبس. الطبعة الثانیة. مصر: دار المعارف.

26. مرتضوی، منوچهر . (1372). فردوسی و شاهنامه. چاپ دوم. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

27. مصطفی، ابراهیم و دیگران . (1989). المعجم الوسیط. استانبول: دارالدعوة.

28. معلوف، لویس . (2010). المنجد فی اللغة والادب. ط 19. بیروت: المطبعة الکاثولیکیة.

29. موسوی بجنوردی، سید محمد کاظم . (1367). دایره‌المعارف بزرگ اسلامی. ج21. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

30. وهبه، مجدی . (1984). معجم المصطلحات العربیة فی اللغة و الادب. الطبعة الثانیة. بیروت: مکتبة لبنان.

31. یموت، غازی . (1992). بحور الشعر العربی. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالفکر اللبنانی.