شمار جرائم حدّی در حقوق کیفری امامیه علل تکثّر آرا و ضرورت احصاء

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 107، بهمن 1395، صفحه 25-43   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.43887

نویسندگان

مهدی شعبانی^{* 1}؛ مسعود محبان²

¹دانشجوی دکترای تخصّصی فقه و حقوق جزای دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشجوی دکترای تخصّصی فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد علوم و تحقیقات)

چکیده

ماهیت‌شناسی «حدود» و بزه‌های شرعی مستوجب این نوع کیفر ـ که در کنار تعزیرات، مهم‌ترین واکنش‌های کیفری به جرائم در نظام حقوق کیفری اسلام به شمار می‌آیند ـ، باوجود اهمیتشان (هم از حیث شدّت مجازات و هم از حیث عنایت ویژه شریعت به حفظ مقاصدی که از سوی این‌گونه جرائم تهدید می‌شوند)، همچنان محلّ نظر و قابل بازخوانی می‌نماید. یکی از پیامدهای این بحث نظری، این‌که فقیهان امامی، در تعیین شمار و عنوان اسباب حدود قرائت‌های مختلف و آرای متکثّری به دست داده‌اند. رسالت نخستین این جستار، واکاوی علل علمی این اختلاف است که ـ پس از طرح و تحلیل علّت‌های مؤثّر ـ، مآلاً سرچشمه اصلی در دیدگاه مختار درباره ماهیت‌شناسی جرائم حدّی و تعریف حقوقی آن یافت شده است. در پی شناخت علل مزبور، این مهم مورد بررسی واقع می‌گردد که جرم‌های موجب کیفر حد، ضرورتاً محصورند و فهرست این جرائم، توقیفی و غیرقابل افزایش یا کاهش است. در جستار فراروی، کوشیده شده تا ضرورت حصر دامنه عددی بزه‌های مستوجب حد، با استناد به تعریفی نوین و هم‌سو با مفاد نصوص کیفری شرع که از ماهیت حقوقی جرائم یادشده به دست داده می‌شود و نیز با استشهاد به ضوابط عام و محدودیت‌های شرعی وارد بر فرآیند جرم‌انگاری، اثبات گردد. رویکرد استدلالی این مقاله، تلاش برای تأمین هم‌زمانِ معنای لغوی و مفهوم قرآنی ـ روایی واژه حد و نیز مبناگرایی و مقصدمحوری در تفسیر نصوص و توجّه به فلسفه تشریع حدود خواهد بود. تغییرات نوین قانونی در زمینه جرائم حدّی نیز در جستار پیشِ ‌رو، با نگاهی گذرا و نقّادانه تحلیل شده است.

کلیدواژه‌ها

حد؛ تعزیر؛ شمار حدود؛ حصر مصادیق حدود

مراجع

قرآن کریم

 

ابن اثیر، مبارک بن محمّد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسّسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ اول، بی‌تا.

 

ابن بابویه، محمّد بن ‌علی‌، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، 1386 ق.

 

ابن بابویه، محمّد بن ‌علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1404 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع ـ دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.

 

اصفهانی، محمّد حسین، الفصول الغرویّة فی الاصول الفقهیّة، قم، دار احیاءالعلوم الاسلامیّة، چاپ اول، 1404 ق.

 

برقی، احمد بن ‌محمّد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371 ق.

 

بروجردی، حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، 1429 ق.

 

تبریزی، جواد، اسس الحدود و التعزیرات، قم، دفتر مؤلّف، چاپ اول، 1417 ق.

 

جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الأربعة و مذهب أهل‌البیت علیهم‌السلام، بیروت، دارالثقلین، چاپ اول، 1419 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح ـ تاج اللّغة و صحاح العربیّة، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1410 ق.

 

حر عاملی، محمّد بن‌ حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسّسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حسینی بهسودی، محمّدسرور، مصباح الأصول، (تقریرات درس ابوالقاسم خویی)، قم، مکتبة الداوری، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

حسینی، محمّد، «حدود و تعزیرات (قلمرو، انواع، احکام)»، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 38، شماره 1، تهران، بهار 1387.

 

حسینی، محمّد، «دو گونه کیفر در مقابل دودسته بزه (بازتعریف «حدود» و «تعزیرات» از دیدگاه فلسفه کیفری)»، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 39، شماره 1، تهران، بهار 1388.

 

حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب ‌الإسناد، قم، مؤسّسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1413 ق.

 

حمیری، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت، دار الفکر المعاصر، چاپ اول، 1420 ق.

 

خلیل بن أحمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

 

خمینی، روح‌الله، بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر، قم، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوم، 1404 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، ج 41 موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسّسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اول، 1422 ق.

 

دارابی، بهنام، تفسیر نصوص جزایی حدود در فقه مذاهب اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مذاهب اسلامی، تهران، تابستان 1392.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، مفردات ألفاظ القرآن، دارالعلم ـ الدار الشامیة، لبنان ـ سوریه، چاپ اول، 1412 ق.

 

سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیّة الأساسیّة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1425 ق.

 

شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، قم، مؤسّسه نهج‌البلاغه، چاپ اول، 1414 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، کتاب‌فروشی داوری، قم، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیة الارشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1414 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، چاپ اول، 1413 ق.

 

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، چاپ اول، 1414 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404 ق.

 

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، التعزیر، احکامه و حدوده، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسّسه آل البیت، چاپ اول، 1417 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن، الإستبصار فی ما اختلف من الأخبار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404 ق.

 

قانون تشدید مجازات محتکران و گران‌فروشان، مصوب 23/01/1367

 

قانون مبارزه با قاچاق انسان، مصوّب 28/04/1383

 

قانون مجازات اسلامی، کتاب پنجم (تعزیرات)، مصوّب 02/03/1375

 

قانون مجازات اسلامی، مصوّب 01/02/1392

 

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیّة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

محقّق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسّسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

محقّق‌داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

 

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414 ق.

 

معرفت، محمّدهادی، تعلیق و تحقیق عن أمّهات مسائل القضاء، قم، چاپخانه مهر، چاپ اول، بی‌تا.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمّد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاذ الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403 ق.

 

منتظری، حسین‌علی، کتاب الحدود، قم، انتشارت دار الفکر، چاپ اول، بی‌تا.

 

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسّسة النشر لجامعة المفید، چاپ دوم، 1427 ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسّسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405 ق.

 

نجفی توانا، علی و فهیم مصطفی‌زاده، «جرم‌انگاری در نظام کیفری جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال پنجم، شماره 8، بهار و تابستان 1392.

 

نراقی، احمد بن محمّدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

 

هاشمی شاهرودی، محمود، «محارب کیست و محاربه چیست؟»، مجلّه فقه اهل‌بیت، شماره 11 و 12، قم، پاییز و زمستان 1376.