تأملی بر قاعده «التعزیر فی کل معصیه»

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 107، بهمن 1395، صفحه 45-63   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.42014

نویسندگان

سید مهدی صالحی¹؛ رضا نیکخواه¹؛ سید سلمان مرتضوی^{* 2}

¹استادیار دانشگاه ارومیه

²دانش آموخته دکتری فقه و حقوق اسلامی دانشگاه ارومیه

چکیده

رابطه جرم و گناه در سیستم‎های حقوق‌ جزایی مبتنی بر مذهب از اهمیت زیادی برخوردار است. در این سیستم‌‎ها برای شناخت جرم، معصیت الهی نقش محوری دارد. در مذهب امامیه نیز ملاک جرم‌انگاری معصیت الهی است به همین دلیل این رابطه در این مذهب، بیش از مذاهب دیگر اهمیت دارد. رابطه جرم و گناه از دو لحاظ قابل ملاحظه است؛ از یک سو اینکه چه جرمی معصیت الهی شمرده می‌شود؛ و از سوی دیگر کدام معصیت، جرم محسوب می‌شود. پیرامون جهت دومِ این رابطه جرم بودن برخی از معاصی هم‎چون معاصی مستوجب حد و قصاص و تعزیر در مذهب امامیه از مسلمات شمرده شده است. اما درباره برخی دیگر از معاصی که نص خاصی درباره تحمیل مجازات بر مرتکب آن‌ها وجود ندارد، فقها عبارات مختلفی با مضمونی یکسان مبنی بر جواز تعزیر در آن‎ها دارند که برخی نیز از آن عبارت‌ها، قاعده‌ای با تعابیری مثل «التعزیر فی کل معصیه» و «التعزیر لکل معصیه» استخراج کرده‌اند. این قاعده در فقه امامیه موافقان و مخالفانی دارد. برخی آن را به طور کامل رد کرده‌ و برخی آن را مطلقاً پذیرفته‌ و برخی نیز بر آن قیدهایی افزوده‌اند. در این مقاله سعی شده تا با گردآوری اقوال فقهای امامیه و نقد و بررسی ادله آن‌ها، تأملی بر قاعده مذکور وارد شود.

کلیدواژه‌ها

تأملی بر قاعده؛ قاعده فقهی؛ التعزیر فی کل معصیه؛ التعزیر لکل معصیه

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1417 ق.

 

ابو الصلاح حلبی، تقی الدین بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیه السلام، چاپ اول، 1403 ق.

 

اردبیلی، محمد علی، حقوق جزای عمومی، تهران، نشر میزان، چاپ بیست و دوم، 1388.

 

بیهقی نیشابوری کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1416 ق.

 

تبریزی، جواد، أسس الحدود و التعزیرات، قم، دفتر مؤلف، چاپ اول، 1417 ق.

 

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

 

خمینی، روح اللّه، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

 

خویی، ابو القاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه إحیاء آثار الامام الخویی، چاپ اول، 1422 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، لبنان، دار التراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، لبنان، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی‌تا.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1418 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1410 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة (ط - الحدیثة)، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، 1420 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1416 ق.

 

فیض کاشانی، محمد محسن ابن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا.

 

گلپایگانی، محمد رضا، الدر المنضود فی أحکام الحدود، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1412 ق.

 

لنکرانی، محمد فاضل موحدی، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة - الحدود، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، چاپ اول، 1422 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، 1418 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1403 ق.

 

منتظری، حسین‌علی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر، چاپ دوم، 1409 ق.

 

موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة النشر لجامعة المفید رحمه الله، چاپ دوم، 1427 ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم،1405ق.