ماهیت قطع از حیث معرفت‌شناختی و ضرورت تدوین مطالب اصولی بر مبنای آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 49، شماره 1 - شماره پیاپی 108، تیر 1396، صفحه 131-153   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.42561

نویسندگان

علیرضا هدایی¹؛ محمد رضا حمیدی^{* 2}

¹استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران

²دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

در علم اصول، باور جازم مکلفان قطع نامیده می‌شود که گستره آن از علم تا جهل مرکّب را در بر می‌گیرد. در تبویب و تبیین مطالب علم اصول جنبه روان‌شناختی قطع بسیار مورد تأکید بوده و بُعد معرفت‌شناختی آن عمدتاً مغفول مانده است. علی‌رغم این مسئله، دقت در مباحث پراکنده ابواب حجیت نشانگر این مسئله هست که نهایتاً از نظر اصولیان، حجیتِ قطع دائر مدارِ وجود ارکان معرفت‌شناختی آن است نه ارکان روان‌شناختی؛ اگر چه رویکرد آنان در بیان مطالب و چینش آن‌ها، توجه ویژه به بعد روانی قطع بوده است. در این نوشتار تلاش شده است که ضمن تبیین ضرورت توجه به ارکان معرفت‌شناختی قطع، فواید این رویکرد نیز مشخص شوند. از جمله آنکه این رویکرد با مبانی کلامی و روایی سازگاری بیشتری داشته و امکان مقایسه و تطبیق میان مباحث حجیت در علم اصول و مباحث مربوط به موجه بودن گزاره‌ها در علوم معرفت‌شناختی را فراهم می‌کند.

کلیدواژه‌ها

اصول فقه؛ قطع اصولی؛ ماهیت قطع؛ حجیت قطع

مراجع

ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (المنطق)، سعید زاید، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، چاپ اول، 1404 ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1404 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414 ق.

 

اجتهادی، محمد علی، نهایة المأمول فی شرح کفایة الأصول، قم، مطبعه الاسلامیه، چاپ اول، 1400 ق.

 

استرآبادی، محمد امین، الفوائد المدنیة و بذیله الشواهد المکیة، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1426 ق.

 

اصفهانی، ابو الحسن، وسیلة الوصول الی حقائق الأصول، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ اول، 1422 ق.

 

امامی خوانساری، محمد، تسدید القواعد فی حاشیة الفرائد، تهران، شیخ محمد قوانینی، چاپ اول، 1352.

 

امیری، رضا، «توجیه معرفتی آلوین گلدمن و نقد آن»، مجله معارف عقلی، شماره 17، سال 1389، صص 7 تا 32.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاُصول، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ پنجم، 1416 ق.

 

ایروانی، علی، نهایة النهایة فی شرح الکفایة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1370.

 

ایوان کیفی، محمدتقی بن عبدالرحیم، هدایة المسترشدین، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1429 ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الأصول، قم، نشرآل البیت چاپ اول، 1409 ق.

 

بجنوردی، حسن، منتهی الأصول، تهران، نشر عروج، چاپ اول، 1380.

 

بهجت، محمد تقی، مباحث الأصول، قم، نشر شفق، چاپ اول، 1388.

 

تهرانی، هادی، محجة العلماء، تهران، بینا، چاپ اول، 1320.

 

جرجانی، علی بن محمد، کتاب التعریفات، السید الشریف، تهران، ناصر خسرو، چاپ چهارم، 1370.

 

جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه اصول فقه، قم، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، چاپ اول، 1389.

 

جوادی آملی، عبدالله، دین‌شناسی، محمدرضا مصطفی پور، قم، اسراء، چاپ پنجم، 1381.

 

جوادی آملی، عبدالله، منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، احمد واعظی، قم، نشر اسراء، چاپ چهارم، 1389.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت دار العلم للملایین، چاپ اول، 1410 ق.

 

حسین‌زاده، محمد، معرفت لازم و کافی در دین، قم، مؤسسه امام خمینی، چاپ اول، 1387.

 

حسینی، صادق شیرازی، بیان الأصول، قم، دار الانصار، چاپ دوم، 1427 ق.

 

حسینی، صادق شیرازی، بیان الفقه فی شرح العروة الوثقی (الاجتهاد و التقلید) – قم، دار الانصار، چاپ دوم، 1426 ق.

 

حکیم، محمد تقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهلبیت، چاپ دوم، 1418 ق.

 

حلی، حسین، أصول الفقه، قم، مکتبه الفقه و الاصول المختصه، چاپ اول، 1432 ق.

 

حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم: اداره حوزه علمیه، چاپ اول، 1412 ق.

 

خان افضلی، جمعه، «یقین، پیشینه، انواع و تعاریف»، مجله معارف عقلی، شماره 10، سال 1387، صص 141 تا 162.

 

خرازی، محسن، عمدة الأصول، قم، در راه حق، چاپ اول، 1422 ق.

 

خسروپناه، عبدالحسین و پناهی آزاد، حسن، نظام معرفت شناسی صدرایی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1388.

 

خویی، ابوالقاسم، الهدایة فی الأصول، قم، موسسه صاحب الامر (عج)، چاپ اول، 1417 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الأصول، قم، طبع موسسة إحیاء آثار السید الخوئی، چاپ اول، 1422 ق.

 

ذهنی، محمدجواد، تحریر الفصول فی شرح کفایة الأصول، قم، موسسه امام منتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف، چاپ اول، 1380.

 

رفاعی، عبدالجبار، محاضرات فی أصول الفقه شرح الحلقة الثانیة، قم، مؤسسة دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1421 ق.

 

روحانی، محمد، منتقی الأصول، قم، دفتر آیت الله سید محمد حسینی روحانی، چاپ اول، 1413 ق.

 

رهبر، حسن وکاکایی، قاسم، «کدام نوع معرفت، موضوع تحلیل فلسفی است؟»، مجله معرفت، شماره 188، سال 1392، صص 57 تا 74.

 

ساباطی، عبد الرسول، حاشیة رسائل شیخ انصاری، قم، موسسه در راه حق، چاپ اول، 1377.

 

سبحانی، جعفر، نظریة المعرفة، قم، موسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1429 ق.

 

ستوده، هدایت الله و همکاران، روانشناسی جنایی، تهران، نشر آوای نور، چاپ سوم، 1381.

 

سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1373.

 

سهروردی، یحیی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، 1375.

 

سیستانی، علی، الرافد فی علم الأصول، تقریرات قطیفی، قم: لیتوگرافی حمید، چاپ اول، 1414 ق.

 

شریعتمداری، علی، روانشناسی تربیتی، تهران، نشر امیرکبیر، چاپ دوازدهم، 1378.

 

شعرانی، ابوالحسن، المدخل إلی عذب المنهل فی أصول الفقه، قم، موسسه الهادی، چاپ اول، 1373.

 

صدر، رضا، الاجتهاد و التقلید، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم، 1420 ق.

 

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الأصول، قم موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الأصول (شرح الحلقة الثالثة)، محشی ناجی طالب آل فقیه، بیروت، دار الهداه المیامین، چاپ اول، 1421 ق.

 

صدر، محمد باقر، دروس فی علم الأصول، قم، طبع انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1418 ق.

 

صلیبا، جمیل و صانعی، منوچهر، فرهنگ فلسفی، تهران، انتشارات حکمت، چاپ اول، سال چاپ 1366.

 

صنقور، محمد، المعجم الأصولی، قم، نشر طیار، چاپ دوم، 1428 ق.

 

طباطبایی، محمدحسین، حاشیة الکفایة، قم، بنیاد فکری علامه طباطبایی، چاپ اول، بی‌تا.

 

عارفی، عباس، «معرفت و گونه‌های یقین»، مجله معارف عقلی، شماره 2، سال 1388، صص 89 تا 112.

 

عارفی، علی، البدایة فی توضیح الکفایة، تهران، نشر نیایش، چاپ اول، 1374.

 

عبد الرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهره، دار الفضیله، چاپ اول، بی‌تا.

 

عراقی، ضیاءالدین، منهاج الأصول، بیروت، دار البلاغة، چاپ اول، 1411 ق.

 

عراقی، ضیاءالدین، نهایة الأفکار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

علیپور، مهدی و حسنی، سیدحمید رضا، پارادایم اجتهادی دانش دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1389.

 

غزالی، محمد بن محمد، مجموعة رسائل الإمام الغزالی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1416 ق.

 

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، اصول فقه شیعه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام، چاپ اول، 1381.

 

فیاض، حسین، شرح الحلقة الثالثة، بیروت، شرکه المصطفی لاحیاء التراث، چاپ اول، 1428 ق.

 

فیاضی، غلام‌رضا، درآمدی بر معرفت‌شناسی، به کوشش مرتضی رضایی و احمد حسین شریفی، قم، مؤسسه امام خمینی، چاپ سوم، 1393.

 

قانصوه، محمود، المقدمات و التنبیهات فی شرح أصول الفقه، بیروت، دار المورخ العربی، چاپ اول، 1418 ق.

 

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1412 ق.

 

قمی طباطبایی، تقی، آراؤنا فی أصول الفقه، قم، نشر محلاتی، چاپ اول، 1371.

 

قمی، غلامرضا، قلائد الفرائد، قم، موسسه میراث نبوت، چاپ اول، 1428 ق.

 

کاشانی، علی، مجمع الفرائد فی الأصول، قم، چاپخانه امیر، چاپ اول، 1368 ق.

 

کاظمی گلوردی محمدرضا، شفیق اسکی محمد، «کیفیت تأثیر علم و جهل در احکام واقعی و ظاهری از دیدگاه امامیه و عامه»، پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، شماره 31، سال 1392، صص 119 تا 146.

 

کشفی، عبدالرسول، «تعریف سه جزیی معرفت و شرط چهارم»، پژوهش نامه فلسفه دین، شماره 3، سال 1383، صص 9 تا 28.

 

کشفی، عبدالرسول، «دسته بندی نظریه‌های توجیه معرفت‌شناختی»، نامه حکمت، شماره 8، 1385، صص 65 تا 87.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

گروه نویسندگان، لجنه تألیف القواعد الفقهیه و الأصولیه التابعه لمجمع فقه اهل البیت علیهم السلام، قواعد أصول الفقه علی مذهب الإمامیة، قم، مجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، مرکز الطباعه و النشر، چاپ دوم، 1427 ق.

 

محمدی، علی، شرح منطق مظفر، قم، نشر امام حسن (ع). چاپ اول، 1386.

 

محی‌الدین بناب، مهدی، روانشناسی احساس و ادراک، تهران، نشر دانا، چاپ دوم، 1379.

 

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1414 ه‍ ق.

 

مروجی، علی، تمهید الوسائل فی شرح الرسائل، قم، مکتب النشر الاسلامی، چاپ اول، 1410 ق.

 

مشکینی، علی، تحریر المعالم فی أصول الفقه، قم، نشر مهر، چاپ اول، 1396 ق.

 

مصباح یزدی، محمد تقی، رابطه علم و دین، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول،1392.

 

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، چاپ اول، 1402 ق.

 

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، قم، صدرا، 1377

 

مظفر، محمد رضا، أصول الفقه (با تعلیقه زارعی) قم، مرکز الطباعة و النشر التابع لمکتب الإعلام الإسلامی، 1387.

 

مکارم شیرازی، ناصر، انوار الأصول، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع)، 1428 ق.

 

منصور، محمود، روانشناسی ژنتیک، تهران، نشر سمت، چاپ سوم، 1381.

 

موسوی قزوینی، ابراهیم، نتائج الأفکار، بمبئی، مؤلف، چاپ اول، 1258 ق.

 

موسوی، علی قزوینی، الحاشیة علی قوانین الأصول، قم، حاجی ابراهیم تبریزی، چاپ اول، 1299 ق.

 

میرزای شیرازی، محمد حسن، تقریرات آیة الله المجدد الشیرازی، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، 1409 ق.

 

میرسجادی، محمد حسین، الهدایة إلی غوامض الکفایة، تهران، محلاتی، چاپ اول، 1379.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1430 ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، مؤسسه کیهان، چاپ اول، 1413 ق.

 

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، الجوهر النضید، قم، انتشارات بیدار، چاپ پنجم، 1371.

 

نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات، قم، نشر البلاغة، چاپ اول، سال چاپ 1375.

 

نهاوندی، علی، تشریح الأصول، تهران، میرزا محمدعلی تاجر طهرانی، چاپ اول، 1320 ق.

 

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، الرسائل الأصولیة، قم، نشر اسلامی، چاپ دوم، 1416 ق.

 

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، الفوائد الحائریة، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ اول، 1415 ق.