تحلیلی انتقادی بر تأثیر فرهنگ ایران بر غزل مذکّر عربی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 4، دوره 9، شماره 16، بهمن 1396، صفحه 245-272   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i16.42391

نویسنده

ملیحه مقبلی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در این مقاله، درباره تأثیر فرهنگ و تمدن ایران بر غزل مذکر عربی بحث به میان می‌آید. عمده بحث مطرح شده در این مقاله به بیان نحوه تأثیرپذیری غزل مذکر عربی از فرهنگ و تمدن ایرانی اختصاص یافته است. ازآنجا که برخی، این نوع غزل را برگرفته از فرهنگ ایرانی می‌دانند، جستار حاضر با روش تحلیل محتوا و بر اساس مدارک موجود به بررسی انتقادی این مساله پرداخته و با استناد به شواهد، ضعیف بودن چنین ادعاهایی را اثبات کرده است. این مقاله گذشته از تبیین تأثیر اندک فرهنگ ایران بر غزل مذکر، بر آن است انعکاس برخی از مفاهیم و مضامین غزل مذکر عربی را بر غزل فارسی بیان کند و با تطبیق نمونه‌هایی از آن‌ها، تأثیرپذیری سخن‌سرایان پارسی را از غزل مذکر عربی نشان دهد. درنهایت با بررسی اشعار فارسی و عربی، این نتیجه حاصل می‌شود که مفاد اصلی توصیفات و مضمون آن‌ها تقریباً یکسان است، اگرچه کلمات و طرز بیان متفاوت است. لذا این فرض تقویت می‌شود که تأثیر و اثر دو فرهنگ ایرانی و عربی گاه با گسترش دایره مفهومی و گاه بدون تصرف صورت پذیرفته است. هدف این پژوهش نگاهی به جریان شکل‌گیری و تحول چکامه‌های عاشقانه دوره عباسی و بررسی میزان تأثیر ایرانیان در رواج این نوع غزل است. شاید راه یافتن ایرانیان در دستگاه حکومت و دارا بودن سوابق متمدن ازیک‌طرف و نفوذ رجال ایرانی در دستگاه‌های دولتی و معاشرت خلفا با آنان از طرف دیگر و تلاش در جهت همرنگ شدن با مظاهر تمدن ایرانیان، از علل مهم این اظهارات باشد. ولیکن همان‌گونه که ملاحظه خواهیم دید، زمینه‌ چنین تغییر و تحولی در میان اعراب به دلایل مختلف، مهیا و مساعد بوده و فرهنگ ایرانی یکی از عناصر مؤثر در این نوع غزل بوده است.

کلیدواژه‌ها

غزل مذکر؛ ادب عربی؛ ادبیات فارسی؛ فرهنگ؛ تأثیر

مراجع

کتابنامه

1. قرآن کریم

2. ابن خلکان. (1948م). وفیات الاعیان؛ تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید، الطبعه الاولی، مطبعه السعاده : قاهره.

3. ابوالنصر، عمر. (1955م). ابونواس فی مباذله؛ الطبعه الاولی، منشورات المکتبه العصریه، صیدا: بیروت.

4. ابن معتز، عبدالله. (1956م). طبقات الشعراءالمحدثین؛ بتحقیق عبدالستاراحمدفراج، دارالمعارف بمصر.

5. ابورحاب، حسان. (1947م). الغزل عندالعرب، الطبعه الاولی، قاهره.

6. ابونواس. (1898م). دیوان؛ الطبعه الاولی، شرح وتوضیح محمود واصف، المطبعه العمومیه بمصر.

7. ـــــــــــ همان. (1962م). طبعه دار صادر و داربیروت.

8. ـــــــــــ همان. (1861م). چاپ الورد، گریفس والد.

9. الجراح، محمدبن داود. (بی تا). الورقه؛ تحقیق الدکتورعبدالوهاب عزام وعبدالستار احمدفراج، الطبعه الثانیه، دارالمعارف، مصر.

10. احمدامین. (1961م). ضحی الاسلام، الطبعه السادسه، مطبعه لجنه التالیف والترجمه والنشر: القاهره.

11. الحوفی، احمدمحمد. (بی تا). تیارات الثقافیه بین العرب والفرس؛ دارنهضه مصرالطبع والنشر: قاهره.

12. الاصبهانی، ابی القاسم حسین بن محمدالراغب. (1287ه). محاضرات الادباء؛ مطبعه المویلحی.

13. الاصفهانی، ابوالفرج. (بی تا). الاغانی؛ طبعه دارالکتب وساسی.

14. السقاف، احمدزین. (1954م). الاوراق؛ دارالکشاف: بیروت.

15. النویهی، محمد. (1953م). نفسیه ابونواس؛ الطبعه الاولی، مکتبه النهضه المصریه.

16. بکار، یوسف حسین. (بی تا). اتجاهات الغزل فی القرن الثانی الهجری؛ الطبعه الثانیه، دارالاندلس.

17. ثعالبی، منصوربن عبدالملک. (1908م). ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب؛ مطبعه الظاهر: القاهره.

18. جاحظ. (1943م). الحیوان؛ تحقیق عبدالسلام هارون، الطبعه الاولی، مطبعه البابی الحلبی: القاهره.

19. جاحظ. (1948م). البیان والتبیین؛ تحقیق عبدالسلام هارون، الطبعه الاولی، مطبعه لجنه التالیف والترجمه للنشر، القاهره.

20. شریشی، ابوالعباس احمدبن عبدالمومن قیسی. (1300ش). شرح مقامات حریری؛ الطبعه الاولی.

21. شلق، علی. (1964م). ابونواس؛ الطبعه الاولی، مطبعه سمیا، نشردارالثقافه: بیروت.

22. شریف، محمدبدیع. (1954م). الصراع بین الموالی والعرب؛ دارالکتب العربی: مصر.

23. ضیف، شوقی. (بی تا). العصرالعباسی الاول؛ دارالمعارف.

24. طبری، محمدبن جریر. (1939م). تاریخ الرسل والملوک؛ القاهره.

25. عنتره بن شدّاد. (1966م). دیوان؛ الطبعه الاولی، شرح محمدحمود، دارالفکراللبنانی: بیروت.

26. فرزاد، عبدالحسین. (1374ش). المنهج فی تاریخ الادب العربی؛ سخن: تهران.

27. مرزبانی. (1960م). معجم الشعراء؛ تحقیق عبدالستاراحمدفراج، داراحیاءالکتب العربیه.

28. مسعودی، علی بن الحسین. (بی تا). مروج الذهب؛ تحقیق محمدمحی الدین عبدالحمید، دارالرجاللنشروالطبع.

29. مقدسی، مطهربن طاهر. (1919م). البدء والتاریخ، به تصحیح کلمان هوار: پاریس.

30. نویری، شهاب الدین. (بی تا). نهایه العرب فی فنون العرب؛ قاهره.

31. هارون، عبدالسلام. (1956م). رسائل جاحظ؛ مطبعه السنه الحمدیه: قاهره.

32. هداره، محمدمصطفی. (1969م). اتجاهات الشعر العربی؛ الطبعه الثانیه، دارالمعارف بمصر.

منابع فارسی

1. بلگرامی، میرغلام علی آزاد. (1382ش). غزلان الهند؛ تصحیح سیروس شمیسا، چاپ اول، چاپخانه مهارت: تهران.

2. دودپوتا، ع.م.(1382ش). تاثیرشعرعربی برتکامل شعرفارسی؛ ترجمه سیروس شمیسا، چاپخانه مهارت: تهران.

3. زاهدف، نظام الدین. (1380ش). دوره عربی زبانی در ادبیات فارسی سده‌های دوم وسوم هجری؛ چاپ اول، دشتستان: تهران.

4. رودکی، جعفربن محمد. (1368ش). کلیات دیوان؛ زیرنظرد. براگینسکی، چاپ سوم، کتابفروشی فخررازی.

5. سعدی، مصلح الدین. (1374ش). گلستان؛ مصحح دکترغلامحسین یوسفی، چاپ چهارم، انتشارات خوارزمی.

6. شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1358 ش)، صورخیال درشعرفارسی؛ چاپ دوم، انتشارات آگاه : تهران.

7. شمیسا، سیروس. (1381ش). شاهدبازی در ادبیات فارسی؛ چاپ اول، چاپخانه رامین: تهران.

8. صفا، ذبیح الله. (1380ش). تاریخ ادبیات د رایران؛ جلد اول، چاپ شانزدهم، انتشارات فردوس: تهران.

9. عبادیان، محمود. (1384ش). تکوین غزل ونقش سعدی؛ چاپ اول، نشر اختران: تهران.

10. عوفی، محمد. (1361ش). لباب الالباب؛ جلددوم، ازروی چاپ براون بامقدمه وتعلیقات محمدقزوینی، به قلم محمدعباسی، چاپ اول، کتابفروشی فخررازی.

11. فرخی سیستانی. (1373ش). دیوان؛ به کوشش دبیرسیاقی، انتشارات علمی.

12. قائمیان، حسن. (1331ش). نظربازی؛ چاپخانه خرمی: تهران.

13. محمدی، محمد. (1374ش). فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی؛ توس: تهران.

14. نعمانی، شبلی. (1368ش). شعر العجم؛ ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، چاپ سوم، دنیای کتاب: تهران.

مقالات

1. ایمانیان، حسین. (1392). تصاویرسپاهیگری در عاشقانه‌های عنتره بن شداد، فصلنامه علمی پژوهشی مبین، سال چهارم، شماره یازدهم.