سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی بافت‌های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محلات بافت فرسوده شهر بوشهر)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 2، دوره 6، شماره 4 - شماره پیاپی 24، بهمن 1396، صفحه 63-80   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v6i4.57852

نویسندگان

رسول حیدری سورشجانی^* ؛ یونس غلامی؛ زهرا سلیمی

دانشگاه کاشان

چکیده

جوامع در سراسر جهان به‌طور فزاینده‌ای از بلایای ناشی از مخاطرات طبیعی، منازعات و فوریت‌های انسانی یا رویدادهای ساخته دست بشر متأثر می‌شوند. این بلایا اغلب در اشکال، شدت و محل‌های غیرمنتظره رخ می‌دهد که در عمل پیشگیری یا اقدام در مورد تمامی این تهدیدها را غیرممکن می‌سازد. افزایش تاب‌آوری شهرها در برابر بلایای طبیعی به‌ویژه زمین‌لرزه‌ها به میزان زیادی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودی جوامع مؤثر است. تاب‌آوری کالبدی، یکی از ابعاد تأثیرگذار در میزان تاب‌آوری جوامع است که از طریق آن می‌توان وضعیت جوامع را از نظر ویژگی‌های فیزیکی و جغرافیایی تأثیرگذار در هنگام بروز سانحه ارزیابی کرد. این پژوهش کاربردی است و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، با هدف شناسایی شاخص‌ها و عوامل مؤثر بر تاب‌آوری کالبدی، به سنجش و مقایسه زیرمعیارهای کالبدی تاب‌آوری در محله‌های فرسوده شهر بوشهر می‌پردازد. جامعه آماری پژوهش را ساکنین محلات قدیمی و فرسوده دهدشتی، کوتی‌، بهبهانی‌، شنبدی، عالی‌آباد، سنگی، بن‌مانع، مخ‌بلند، دواس، خواجه‌ها، جلالی، جبری، صلح‌آباد، جفره تشکیل می‌دهد. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شده است، تعداد 381 پرسش‌نامه با استفاده از طیف لیکرت بین ساکنین این محلات توزیع شده است پایایی ابزار تحقیق با استفاده از آلفای کرونباخ 810/ برآورد شد که گویای هماهنگی و پایداری درونی بالای ابزار تحقیق است و به‌منظور پردازش اطلاعات جهت تجزیه‌وتحلیل تاب‌آوری بافت‌های فرسوده در محدوده مورد مطالعه از روش مدل‌یابی معادلات ساختاری، از جمله نرم‌افزارهای SPSS و AMOS و برای به دست آوردن نقشه موقعیت جغرافیایی محدوده مورد نظر از نرم‌افزار GIS استفاده شده است. درنهایت تأثیرات شاخص‌های کالبدی (مدیریت بحران، دسترسی، مقاومت زیرساخت‌ها و کیفیت ابنیه) بر میزان زلزله با استفاده از الگوی معادلات ساختاری (SEM) مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت، که نتایج حاصله نشان می‌دهد که شاخص مقاومت زیرساخت‌ها با ضریب 75. بیشترین اثر را در تاب‌آوری کالبدی در محلات بافت فرسوده بوشهر دارا می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

تاب‌آوری کالبدی؛ آسیب‌پذیری؛ محلات فرسوده؛ مدل‌یابی معادلات ساختاری؛ شهر بوشهر

مراجع

پریور و همکاران؛ 1391. بسط راهبردهای پایداری اکولوژیک برای افزایش تاب‌آوری محیط زیست شهری (نمونه موردی: مناطق 1 و 3 شهرداری تهران). مجلۀ محیط‌شناسی، سال سی و نهم. شمارۀ 1.صفحات 132-123.

پورمحمدی، محمدرضا؛ مصیب زاده، علی؛ 1387. آسیب‌پذیری شهرهای ایران در برابر زلزله و نقش مشارکت محله‌ای در امدادرسانی آن‌ها. مجله جغرافیا و توسعه، شماره 12. صفحات 144-117.

رضایی و همکاران؛ 1394. سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله (نمونه موردی: محله‌های شهر تهران). مجله پژوهش‌های انسانی، دورۀ 47، شمارۀ 4. صفحات 45-19.

رضایی، محمدرضا؛ 1392. ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (نمونه موردی: زلزلۀ محله‌های شهر تهران). فصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران، شماره 3. صفحات 38-28.

رفیعیان و همکاران؛ 1389. تبیین مفهومی تاب‌آوری شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماع محور (CBDM). فصلنامه مدرس علوم انسانی، برنامه ریزی آمایش فضا. دورۀ 15. شمارۀ 4. صفحات 41-19.

سلمانی مقدم و همکاران؛ 1393. کاربرد برنامه ریزی کاربری اراضی در افزایش تاب‌آوری شهری در برابر زمین لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS(نمونه موردی: شهر سبزوار). مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال پنجم، شماره‌17. صفحات 34-17.

شایان و همکاران؛ 1391. تحلیل مخاطرات فرآیندهای جریانی خشکی مناطق ساحلی خلیج فارس مطالعه موردی: از کنگان تا بوشهر. نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال دوازدهم، شماره 24، صفحات 138-124.

صالحی و همکاران؛ 1390. بررسی میزان تاب‌آوری محیطی با استفاده از مدل شبکۀ علیت. مجله محیط‌شناسی، سال سی و هفتم. شمارۀ 59. صفحات 112-99.

عباس زادگان، مصطفی؛ 1384. بافت‌های فرسوده درون شهری ـ چالش‌ها و راهبردها. همایش توسعه محله‌ای چشم انداز، توسعه پایدار شهر تهران مرکز مطالعات و تحقیقات امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران.

عبدالخانی نژاد و همکاران؛ 1392. تهدیدات ناشی از مخاطرات محیطی، اقلیمی و زمین ساختی (سیل، زلزله و خشکسالی) با استفاده از Arc GIS (نمونه موردی: شهر بوشهر. دومین کنفرانس بین المللی مخاطرات محیطی، تهران، انتشارات دانشگاه خوارزمی.

فرزاد بهتاش و همکاران؛ 1392. ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز. نشریه هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، دوره 18. شماره 3. صفحات 42-33.

Ajibade‚ I.‚ McBean‚ G.‚ & Bezner-Kerr‚ R. (2013). Urban flooding in Lagos, Nigeria: Patterns of vulnerability and resilience among women. Global Environmental Change‚ 23(5)‚ 1714–1725.

Alberti, M., Marzluff, J. M., Shulenberger, E., Bradley, G., Ryan, C., & Zumbrunnen, C. (2003). Integrating humans into ecology: Opportunities and challenges for studying urban ecosystems. Bioscience, 53(12), 1169–1179.

Amaratunga, D., & Haigh, R. (2011). Post-disaster reconstruction of the built environment- building for resilience. john Wiley & sons.

Asprone, D., & Latora, V. (2013). Urban network resilience analysis in case of earthquakes. In G. Deodatis, B. R. Elling Wood, & D. M. Frangopol (Eds.), Safety, reliability, risk and life-cycle performance of structures & infrastructures (pp. 4069–4075). London, UK: CRC Press.

Cater, J., & Jones, T. (1989). Social geography: An introduction to contemporary issues. London & New York: Edward Arnold.

Colten, C. E. Kates, R. W., & Laska, S. B. (2008). Community resilience: Lessons from New Orleans and hurricane Katrina, CARRIReport 3. 1-5.

Ernstson, H., van der Leeuw, S. E., Redman, C. L., Meffert, D. J., Davis, G., Alfsen, C. & Elmgvist, T.. (2010). Urban transitions: On urban resilience and human-dominated eco systems. Ambio, 39(8), 531–545.

Godschalk, D. R. (2003). Urban hazard mitigation: Creating resilient cities. Natural Hazard Review, 4(3), 136-143.

Holling, C. S. (1973). Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of Ecology and Systematics‚4(1), 1-23.

Klein, R. J. N., & Thomalla, F. (2003). Resilience to natural hazards: How useful is this concept? Environmental Hazards, 5(1–2), 35 -45.

Leichenko, R. (2011). Climate change and urban resilience. Current Opinion in Environmental Sustainability, 3(3), 164–168.

Leon‚ J., & March‚ A. (2014). Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid Resilience: A case study of Talcahuano, Chile. Habitat International‚ 43, 250–262.

Liao, K. H. (2012). A theory on urban resilience to floods – A basis for alternative planning practices. Ecology and Society, 17(4), 48-65.

Lu, P., & Stead, D. (2013). Understanding the notion of resilience in spatial planning: A case study of Rotterdam, The Netherlands. Cities, 35, 200–212.

Mayunga, J. S. (2007). Understanding and applying the concept of community disaster resilience: A capital-based approach. A draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability and resilience building, 1, 16.

Norris, F.H., stevens, S. P., pfefferbaum, B., Wyche, K. F., & pfefferbaum, R. L.(2008). Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness. American Journal of Community Psychology, 41, 127-150.

Pickett, S. T. A., Cadenasso, M. L., & Grove, J. M. (2004). Resilient cities: Meaning, models, and metaphor for integrating the ecological, socio-economic, and planning realms. Landscape and Urban Planning, 69(4), 369–384.

Romero-Lankao, P., & Gnatz, D. M. (2013). Exploring urban transformations in Latin America. Current Opinion in Environmental Sustainability, 5(3–4), 358–367.

Thornbush, M., Golubchikov, O., & Bouzarovski, S. (2013). Sustainable cities targeted by combined mitigation–adaptation efforts for future-proofing. Sustainable Cities and Society, 9, 1–9.

Tyler, S., & Moench, M. (2012). A framework for urban climate resilience. Climate and Development, 4(4), 311–326.

Vale, L. J. & Campanella T. J. (2005). The resilient city: How modern cites recover from disaster- axioms of resilience. ??oxford:Oxford University Press.

Wagner, I., & Breil, P. (2013). The role of eco hydrology in creating more resilient cities. Eco Hydrology & Hydrobiology, 13(2), 113–134.

Wamsler, C., Brink, E., & Rivera, C. (2013). Planning for climate change in urban areas: From theory to practice. Journal of Cleaner Production, 50, 68–81.

Wardekker, J. A., de Jong, A., Knoop, J. M., & van der Sluijs, J. P. (2010). Operationalizing a resilience approach to adapting an urban delta to uncertain climate changes. Technological Forecasting and Social Change, 77(6), 987–998.

Zhang, Y. (2006). Modeling single family housing recovery after hurricane Andrew in Miami-Dade County, Florida (Unpublished doctoral dissertation), Texas A&M University, College Station, TX..