تحلیل ماهیت و آثار ضمان اعیان در فقه و حقوق ایران

فقه و اصول

مقاله 2، دوره 49، شماره 3 - شماره پیاپی 110، آبان 1396، صفحه 31-50   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.39557

نویسندگان

محمدمهدی الشریف^* ؛ رضا قاسمی

دانشگاه اصفهان

چکیده

قانون مدنی به‌تبع فقه، عقد ضمان را ناقل ذمه دانسته و موضوع ضمان را به اموال کلی یا دیون محدود کرده است. هر چند نتیجه این تعریف نادرستی ضمان از اعیان خارجی است اما همین قانون در ماده 679 به این نتیجه پایبند نمانده و همداستان با اغلب فقیهان، حکم به درستی ضمان عهده که خود قسمی از ضمان اعیان مضمونه است، داده است. بسیاری از فقیهان معاصر با استفاده از نهاد «عهده» که بر خلاف «ذمه» ظرف اموال خارجی است، ضمان اعیان را عقدی مستقل از ضمان دیون قلمداد کرده و با استناد به عمومات، حکم به صحت ضمان اعیان اعم از مضمونه و غیر مضمونه و نیز درستی بیمه مالی که در تصرف مالک آن است، کرده‌اند. بر پایه این تحلیل، نتیجه اعتبار نمودن عین خارجی بر عهده این است که ضامن، نخست ملزم به ردّ عین و در فرض تلف، ضامن ردّ بدل به مالک می‌گردد. با توجه به عمومات قانونی هم‌چون ماده 10 قانون مدنی، حکم به درستی اعیان مضمونه در حقوق موضوعه نیز با مانع خاصی روبرو نیست.

کلیدواژه‌ها

ضمان اعیان؛ ضمان اعیان مضمونه؛ ضمان اعیان غیر مضمونه؛ ضمان عهده؛ عقد بیمه

مراجع

اردبیلی، عبدالکریم، فقه الشرکة و کتاب التامین، قم: منشورات مکتبه امیرالمؤمنین، 1414 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی، 1419 ق.

بحر العلوم، محمد بن محمد تقی، بلغة الفقیه، تهران: منشورات مکتبه الصادق، 1403 ق.

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العتره الطاهرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1405 ق.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، عقد ضمان، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های حقیقی، 1352 ق.

حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقی، قم: مؤسسه دار التفسیر، 1416 ق.

حلّی، حسین، بحوث فقهیه، قم: مؤسسه المنار، 1415 ق.

خرازی، محسن، التأمین، مجله فقه أهل البیت علیهم السلام (بالعربیه)، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1421 ق.

خویی، ابو القاسم، منهاج الصالحین، قم: نشرالمدینه العلم، 1410 ق.

روحانی، صادق، فقه الصادق علیه السلام، قم: دار الکتاب، مدرسه امام صادق علیه السلام، 1412 ق.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم: موسسه المنار، 1413 ق.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم: مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

صدر، محمد باقر، البنک اللاربوی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1401 ق.

صدر، محمد، ما وراء الفقه، بیروت: دار الأضواء للطباعه و النشر و التوزیع، 1420 ق.

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه (ط - الحدیثه)، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1419 ق.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء (ط - الحدیثه)، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی؛ عقود اذنی وثیقه‌های دین، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا، 1378.

کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران: بنیاد حقوقی میزان، 1387.

گلپایگانی، محمد رضا، هدایة العباد، قم: دار القرآن الکریم، 1413 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1408 ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی (المحشّی)، قم: دفترانتشارات اسلامی، 1419 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1409 ق.

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1421 ق.