به‌کارگیری روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره در ارزیابی مخاطرات زیست‌محیطی تالاب بین‌المللی شادگان، خورالامیه و خورموسی

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 3، دوره 6، شماره 4 - شماره پیاپی 24، بهمن 1396، صفحه 97-119   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v6i4.61254

نویسندگان

سمیرا جعفری آذر¹؛ غلامرضا سبزقبایی^{* 2}؛ مرتضی توکلی³؛ سولماز دشتی⁴

¹دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان

²دانشگاه صنعتی خاتم الانبیا بهبهان

³دانشگاه تربیت مدرس

⁴دانشگاه آزاد اسلامی اهواز

چکیده

وجود تالاب‌ها و پهنه‌های آبی منحصربه‌فردی نظیر تالاب بین‌المللی شادگان، خورالامیه و خورموسی با ویژگی‌های خاص علاوه بر اینکه یک ثروت ملی به شمار می‌آیند، از جایگاه و اهمیت محلی، ملی و بین-المللی برخوردار می‌باشند؛ اما متأسفانه این اکوسیستم‌ها امروزه با تنگناهای بسیاری از جمله ریسک‌های ناشی از عوامل طبیعی و فعالیت‌های انسانی همراه هستند؛ بنابراین با توجه به اهمیت حفاظت از محیط-زیست بالأخص اکوسیستم‌های آبی و تالاب‌ها، این تحقیق در سال 1394 با هدف شناسایی عوامل تخریب و تهدید تالاب بین‌المللی شادگان، خورالامیه و خورموسی به‌منظور وضع قوانین کارآمد و اتخاذ مکانیسم‌های مناسب در برخورد با تخریب‌کنندگان و مدیریت صحیح و پایدار، صورت پذیرفت. بدین منظور ابتدا با استفاده از تکنیک دلفی ریسک‌های شاخص تالاب شناسایی و به‌منظور رتبه‌بندی و مشخص نمودن اولویت عوامل تهدید، از روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره AHP و TOPSIS استفاده گردید. نتایج اولویت‌بندی 35 عامل ریسک در دو گروه طبیعی و زیست‌محیطی (ریسک‌های فیزیکوشیمیایی، بیولوژیکی، اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی) بر اساس سه شاخص شدت اثر، احتمال وقوع و حساسیت محیط‌ پذیرنده حاکی از آن است که به ترتیب برحسب میزان نزدیکی (CL+)، پدیده خشکسالی و تغییرات اقلیم (1)، برداشت آب در بالادست و طرح توسعه آبی (9106/0)، احداث سد در بالا دست (91/0) و آلودگی نفتی (7991/0) به ترتیب در اولویت‌های اول تا چهارم می‌باشند. همچنین نتایج نشان می‌دهد که پدیده خشکسالی و تغییرات اقلیم، برداشت آب در بالادست (طرح توسعه آبی)، احداث سد در رده بحرانی و آلودگی نفتی، پساب‌های صنعتی و تردد لنج‌، شناور و قایق‌ها در رده غیرقابل‌تحمل برای تالاب قرار دارند؛ بنابراین بدون تردید شناخت درست و دقیق عوامل تهدید‌کننده تالاب‌ها بر اساس اهمیت و میزان تأثیرگذاری آن‌ها می‌تواند زمینه را برای جلوگیری و مقابله اصولی‌تر با این عوامل و نیز تهیه و اجرای دقیق طرح‌های حفاظت از تالاب‌ها و مدیریت زیست‌محیطی آن‌ها فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها

ارزیابی مخاطرات؛ زیست‌محیطی؛ تالاب بین‌المللی؛ تصمیم‌گیری چندمعیاره

مراجع

اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان خوزستان؛ 1389. گزارش کارگاه زون‌بندی حساسیت زیستگاه‌های تالاب شادگان، اهواز، 5 خردادماه، 14ص.

اسفنده، س.، دانه‌کار، ا؛ 1393. بررسی تطبیقی- مقایسه‌ای تالاب‌های استان هرمزگان با تلفیق روش‌های MedWet و IBA. دومین همایش ملی مدیریت و مهندسی تالاب‌ها. کرج. 25-26 خرداد ماه.

ایمانی جاجرمی، ح؛ 1379. آشنایی با روش دلفی و کاربرد آن در تصمیم‌گیری، فصلنامه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری (هنر و معماری)، سال اول، شماره 1، صص 35-9.

بیات، ر.، جعفری، س.، چرخایی، ا.ح؛ 1393. پایش تغییرات سطح خاک، پوشش گیاهی و آب تالاب شادگان با استفاده از فن‌آوری سنجش از دور، دومین همایش ملی بیابان با رویکرد مدیریت مناطق خشک و بیابانی، دانشگاه سمنان، 20 و 21 آبان ماه.

پورخباز، ح. ر.، یوسفی‌خانقاه، ش.، صالحی‌پور، ف؛ 1394. بررسی روند تغییرات کاربری و پوشش اراضی تالاب GIS شادگان با استفاده از سنجش از دور و ارائه راهکارهای مدیریتی، اکوبیولوژی تالاب، 7 (25): 66-55.

توفیق، فیروز؛ 1372. «ارزشیابی چند معیاری در طرح‌ریزی کالبدی»، آبادی، صص 40-43.

جان قربان، ش؛ 1387. ارزیابی و مدیریت ریسک محیط‌زیستی مناطق حساس اکولوژیک با استفاده از روش تصمیم-گیری چند معیاره، مطالعه موردی: منطقه حفاظت شده موند، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد رشته مدیریت محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات اهواز، 156ص.

جاهدمنش، پ؛ 1393. مدیریت ریسک زیست‌محیطی منطقه حفاظت ‌شده شیمبار شهرستان مسجدسلیمان بر اساس مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیاره، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته مدیریت محیط زیست، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات خوزستان، 132ص.

جبل‌عاملی، م. ح.، رضایی‌فر، آ.، لنگرودی، ع؛ 1386. رتبه‌بندی ریسک پروژه با استفاده از فرایند تصمیم‌گیری چندشاخصه، نشریه دانشکده فنی، 41(7)، صص 863-871.

جعفری، س.، بیات، ر.، قرمزچشمه، ب؛ 1392. ارزیابی تأثیرات خشکسالی بر پوشش گیاهی تالاب شادگان، نهمین همایش ملی علوم و مهندسی آبخیزداری ایران، دانشگاه یزد، 8 و 9 آبان ماه.

جعفری‌آذر، س؛ 1394. ارزیابی ریسک زیست‌محیطی تالاب‌های بین‌المللی سواحل جنوبی ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد محیط‌زیست، ارزیابی و آمایش سرزمین. دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان. 137ص.

جوزی، ع.، شفیعی، م؛ 1388. تجزیه‌وتحلیل ریسک‌های محیط‌زیستی منطقه حفاظت‌شده حله بوشهر با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، پژوهش‌های مجله علوم و فنون دریایی، دوره 4. شماره سوم، صص 36-21.

جوزی، سید ع.، و شمس‌خوزانی، ن؛ 1390. ارزیابی ریسک‌‌های زیست‌محیطی واحد گاز نیروگاه حرارتی شهید مدحج زرگان اهواز به روش تجزیه و تحلیل حالت شکست و اثرات آن برمحیط‌زیست (EFMEA). پنجمین همایش ملی بحران‌های زیست‌محیطی ایران و راهکارهای بهبودآن‌ها، اهواز. 14 اردیبهشت ماه.

حسونی‌زاده، ه.، صادقی، ل.، جامعی، ن.، محمدی‌بهبهانی، م؛ 1389. بررسی کیفیت آب تالاب شادگان با استفاده از شاخص WQI، همایش ملی آب پاک، تهران، 11 و 12 اسفند ماه.

دوامی، ا. ح.، محرم‌نژاد، ن.، منوری، م.، شریعت، م؛ 1393. ارزشیابی مکان دفن پسماندهای شهری در محیط‌های تالابی- مطالعه موردی: شهر شادگان، اکوبیولوژی تالاب، سال ششم، شماره 19، صص 72-57.

رحیمی‌بلوچی، ل.، زرع کار، ا.، ملک‌محمدی، ب؛ 1391. بررسی تغییرات زیست‌محیطی با استفاده از سنجش از دور و شاخص کیفیت آب (مطالعه موردی: تالاب بین‌المللی شادگان)، مجله کاربرد سنجش از دور و GIS در علوم منابع طبیعی، سال سوم، شماره 4، صص 55-43.

رحیمی‌بلوچی، ل.، ملک‌محمدی، ب؛ 1392. ارزیابی ریسک‌های محیط‌زیستی تالاب بین‌المللی شادگان بر ‌اساس شاخص‌های عملکرد اکولوژیکی، محیط‌شناسی، سال سی و نهم، شماره 1، صص 101- 112.

زبردست، ا؛ 1380. کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، نشریه هنرهای زیبا، شماره 10، صص 21-13.

سبزعلی‌زاده، س.، خلفه نیل‌ساز، ن.، رحیم مغینمی، س؛ 1388. بررسی کیفیت آب تالاب شادگان بر اساس پارامترهای فیزیکی و شیمیایی، پژوهشکده آبزی‌پروری جنوب کشور، اهواز، 98 ص.

سبزقبایی، غ.ر.، منوری، م.، ریاضی، ب.، خراسانی، ن. ا.، کرمی، م؛ 1391. آنالیز مقایسه‌ای فشارها و تهدیدات تالاب-های گرمسیری با استفاده از روش‌شناسی RAPPAM (مطالعه موردی: تالاب‌های استان خوزستان). اکوبیولوژی تالاب. 4 (2): 68-55.

عبداله‌رش، م.، بشیری، م.، حقیقی، ف؛ 1392. مدیریت تالاب‌ها، چالش‌ها و راهکارها، کنفرانس مدیریت چالش‌ها و راهکارها،. شیراز. 5 دی ماه.

غزالی‌فر، ن.، زارعی، ح؛ 1391. ارزش‌های زیست‌محیطی و ویژگی‌های بوم‌شناختی تالاب‌های استان خوزستان (مطالعه موردی: تالاب شادگان)، مجموعه مقالات سومین همایش ملی مقابله با بیابان‌زایی و توسعه پایدار تالاب-های کویری ایران، اراک، صص 92-88.

فرامرز، م؛ 1391. بررسی و ارزیابی چگونگی تأثیرات برآورد نیاز آب زیست‌محیطی تالاب شادگان، همایش منطقه‌ای مهندسی عمران و بحران آب و انرژی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشکین شهر، 12 اردیبهشت ماه.

فعال، ز؛ 1387. بررسی منابع آلاینده و کیفیت آب تالاب شادگان براساس نظام شاخص کیفیت آب، اولین همایش ملی تالاب‌های ایران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز. 14و 15 اسفندماه.

قنبرزاده، ل؛ 1392. بررسی پتانسیل‌ها و طبقه‌بندی حساسیت‌پذیری تالاب شادگان، اولین همایش ملی حفاظت از تالاب‌ها و اکوسیستم‌های آبی، همدان، 29 فروردین ماه.

کریمی‌اورگانی، ف؛ 1387. ارزش‌گذاری اقتصادی تالاب‌ها، یک ابزار مناسب جهت مدیریت تالاب‌ها، اولین همایش منطقه‌ای اکوسیستم‌های آبی داخلی ایران، حوزه معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، 17 و 18 آذرماه.

کفاشی، س.، یاوری، م؛ 1385. برآورد خسارت ناشی از آلودگی آب بر تالاب شادگان، سومین همایش ملی بحران-های زیست‌محیطی ایران و راهکارهای بهبود آنها، اهواز، 6 دی ماه.

کوچک‌زاده، ا.، شریفی‌حسینی، س.، یزدی‌پور، ع.، شهبازی، ع.، شایان، م؛ 1390. بررسی تأثیر زه‌آب‌های مزارع نیشکر بر کیفیت آب و بیوماس پوشش گیاهی تالاب شادگان، اولین همایش ملی راهبردهای دستیابی به کشاورزی پایدار، دانشگاه پیام نور خوزستان، 5 و 6 خرداد ماه.

محمدمرادی، ا.، اخترکاوان، م؛ 1388. روش‌شناسی مدل‌های تصمیم‌گیری چند‌معیاره، نشریه آرمان‌شهر، شماره 2، صص 125-113.

محمدی‌روزبهانی، م.، راسخ، ع.، جعفرآقایی، ح؛ 1392. ارزیابی زیستی تالاب شادگان با استفاده از شاخص هیلسنهوف (HFBI)، اکوبیولوژی تالاب، سال پنجم، شماره 17، صص 86-75.

مکرونی، س؛ 1394. آشکارسازی روند تغییرات کاربری اراضی تالاب هورالعظیم با استفاده از سنجش از دور و GIS. پایان‌نامه کارشناسی ارشد محیط‌زیست، ارزیابی و آمایش سرزمین. دانشگاه صنعتی خاتم‌الانبیاء بهبهان. 110ص.

مکوندی، ر.، آستانی، س.، انوشه، ز؛ 1391)، ارزیابی ریسک محیط‌زیستی تالاب‌ها با استفاده از روش‌های TOPSIS و EFMEA (مطالعه موردی: تالاب شیرین‌سو در استان همدان)، اکوبیولوژی تالاب، سال سوم، شماره 12. 40-25.

مکوندی، ر.، آستانی، س.، چراغی، م؛ 1392. ارزیابی ریسک محیط‌زیستی تالاب‌ها با استفاده از روش‌های SAW و EFMEA (مطالعه موردی: تالاب بین‌المللی انزلی)، اکوبیولوژی تالاب، سال پنجم، شماره 17، صص 74-61.

میرشکاری، م؛ 1390. اکوسیستم تالاب شادگان و آلودگی‌های آن، همایش منطقه‌ای مطالعات کاربردی در شیلات و محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی کرمانشاه، 30 اردیبهشت ماه.

Barbier, E.B. (2013). Valuing ecosystem services for coastal wetland protection and restoration, progress and challenges. Resources 2(3), 213-230.

Clarkson, B. R., Sorrell, B. K., Reeves, P. N., Champion, P. D., Partridge, T. R., & Clarkson, B. D. (2003). Handbook for monitoring wetland condition, coordinated monitoring of New Zealand wetlands. A Ministry for the Environment Sustainable Management Fund Project. Landcare Research Publications.

Clayton, M. J. (1997). Delphi: A technique to harness expert opinion for critical decision-making tasks in education. Educational Psychology, 17(4), 373-384.

Damian S., & Waverly, T. (2012). Ecological risk assessment: Department of Biology, North Carolina State University, Raleigh, North Carolina, USA. Progress in Molecular Biology and Translational Science, 112, 1173-1877.

De Lange, H. J., Sala, S., Vighi, M., & Faber, J. H. (2010). Ecological vulnerability in risk assessment: A review and perspectives. Science of the Total Environment, 408, 3871–3879.

Dunham, R. (1996). The Delphi technique [Cited 2002 Mar 24]. Retrieved from http://www.medsch.wisc.edu/adminmed/2002/orgbehav/delphi.pdf.

Elmberg, J., Nummi, H., Poeysae, & Sjoeberg, K. (1994). Relationships between species number, lake size and resource diversity in assemble say of breeding water fowl. Biogeography, 21(1), 75-84.

Kellett, B.M., Walse, T., & Baristow, K.L. (2005). Ecological risk assessment for the wetlands of the lower‌ Burdekin, CSIRO Land and Water Technical Report 26/05, Pp.34.

Kennedy, H. P. (2004). Enhancing Delphi research: Methods and results. Journal of Advanced Nursing, 45(5), 195-200.

Kim, K. G., Lee, H., & Lee, D. H. (2011). Wetland restoration to enhance biodiversity in urban areas –A comparative analysis. Landscape and Ecological Engineering, 7, 27–32.

Ozesmi, S. L., & Bauer, E. M. (2002). Satellite remote sensing of wetlands. Wetlands Ecology and Management, 10, 381-402.

Paustenbach, D. J. (2002). Human and ecological risk assessment: Theory and practice. New York: John Wiley & Sons.

Prato, T. (2012). Increasing resilience of natural protected areas to future climate change: A fuzzy adaptive management approach, Ecological Modelling, 242, 46-53.

Ramsar Convention Official Website. (2010). (www.ramsar.org).

Saaty, T. L. (1980). Theanalytical hierarchy process: Planning, priority setting, resource allocation.New York, NY: McGrawhill.

Schuyt, K., & Brander, L. (2004). The economic values of the world wetland, Gland/Amsterdam, 32pp.

Shiliang, S., Jiang, M., Liu, Y., & Li, R. (2012). Risk assessment on falling from height based on AHP-fuzzy original research article, Procedia Engineering, 45, 112-118.

Sugumaran, R., Harken, J., & Gerjevic, J. (2004). Using remote sensing data to study wetland dynamics in Iowa. Iowa Space Grant (Seed) Final Technical Report, University of Northern Iowa, 17p.

Ten Brink, P., Badura, T., Farmer, A., & Russi, D. (2012). The economics of ecosystem and biodiversity for water and wetlands: A briefing note. Institute for European Environmental Policy, IEEP, London and Brussels; Ramsar Secretariat, Gland.

United States Environmental Protection Agency (USEPA). (2002). Methods evaluating wetland condition: Introduction to wetland biological assessment. Washington, DC: Office of Water.

Zedler, J. B., & Kercher, S. (2005). Wetland resources: Status, trends, ecosystem services, and restorability. Annual Review of Environment and Resources, 30, 39–74.

Zhang, S., Sun, B., Yan, L., & Wang, C. (2013). Risk identification on hydropower project using the IAHP and extension of TOPSIS methods under interval-valued fuzzy environment. Natural Hazards, 65(1), 359-373.