نقد و تحلیل ادله انسداد و انفتاح باب اجتهاد

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 49، شماره 3 - شماره پیاپی 110، آبان 1396، صفحه 51-77   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v0i0.45709

نویسندگان

عبدالسلام امامی^{* 1}؛ حسین صابری²؛ سید محمدتقی قبولی درافشان³

¹دانش آموخته دکتری فقه ومبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مسئله انفتاح یا انسداد باب اجتهاد نزد اهل سنت از پرسش های دیرین و پردامنه ای بوده که در گذر تاریخ جریان داشته و هریک از دو فرضیه انفتاح و انسداد طرفداران خاص خویش را یافته است و هرکدام در اثبات دعوی خود ادله ای به میان آورده اند. گروهی از فقیهان متقدم و متأخر اهل سنت به انسداد گرویده و بیشترین معاصران نیز این دیدگاه را پذیرفته و به سد باب اجتهاد به ویژه اجتهاد مطلق مستقل معتقد شده اند. در برابر، این نظریه مقبول عده ای از فقهای متقدم و متأخر قرار نگرفته و آنان به جواز و حتی وجوب اجتهاد بر واجدان شرایط نظر داده اند و در این میان بیشترین تلاش ها برای اثبات انفتاح از سوی متأخران صورت گرفته است. مقاله حاضر به واکاوی سیر آرا و اندیشه ها در این زمینه پرداخته و از رهگذر مطالعه تطبیقی و با نقد، تحلیل و وارسی به این نتیجه راه گشوده است که از میان نظریه های پیش گفته آنچه منطقی تر و درست تر می نماید انفتاح باب اجتهاد است.

کلیدواژه‌ها

اجتهاد؛ فقه اهل سنت؛ انسداد؛ انفتاح

مراجع

ابن الشیخ، محمد امین ولد محمدسالم، الاجتهاد بین مسوغات الانقطاع وضوابط الاستمرار، دبی، دار البحوث للدراسات الاسلامیة، 1424 ق.

 

ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

 

ابن حجرعسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، قاهره، دارالریان، 1407 ق.

 

ابن حزم، علی بن احمد، الاِحکام فی اصول الاحکام، قاهره، دارالحدیث، 1404 ق.

 

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، المکتب الاسلامی، بی‌تا.

 

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

ابن عابدین، محمد امین، رد المختار علی ‌الدر المختار، مصر، طبعة الکبری الامیریة، 1323 ق.

 

ابن عبدالشکور، محب‌الله، مسلم‌ الثبوت، بولاق، مطبعة الامیریة، بی‌تا.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت، دارالجیل، 1411 ق.

 

ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة والتجارب النافعة فی المائة السابعة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1407 ق.

 

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابوبکر، اعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت، دارالجیل، 1973 م.

 

ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر، البدایة والنهایة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1409 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 2003 م.

 

ابن‌امیر پادشاه، محمد امین بن محمود، تیسیر التحریر، قاهره، مطبعة البابی الحلبی، 1351 ق.

 

ابن‌امیرحاج، محمد بن محمد، التقریر و التحبیر، تحقیق مکتب البحوث والدراسات، بیروت، دارالفکر، 1996 م.

 

ابن‌بدران، عبدالقادر، المدخل الی مذهب الامام احمد بن‌حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401 ق.

 

ابن‌جزی، محمد بن‌احمد، تقریب الوصول الی ‌علم الاصول، جده، مکتبة العلم، 1414 ق.

 

ابن‌حاجب، عثمان بن عمر، مختصر المنتهی، مصر، فجالة، بی‌تا.

 

ابن‌حسین، محمدعلی ‌بن‌ حسین، تهذیب الفروق والقواعد السنیة فی‌الاسرار الفقهیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1989 م.

 

ابن‌حمدان، احمد نمری، صفة الفتوی والمفتی والمستفتی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1397 ق.

 

ابن‌رشد، محمد بن ‌احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قاهره، دارالکتب الاسلامیة، 1403 ق.

 

ابن‌همام، محمد بن عبدالواحد، التحریر فی اصول الفقه، قاهره، مطبعة الحلبی، بی‌تا.

 

ابوزهره، محمد، اصول الفقه، قاهره، دار الفکر العربی، بی‌تا.

 

ابوزهره، محمد، موسوعة الفقه الاسلامی، جمعیة الدراسات الاسلامیة، با اشراف محمد ابوزهره، مطبعة یوسف، 1387 ق/1967 م.

 

اسنوی، جمال‌الدین عبدالرحیم، نهایة السؤل شرح منهاج الوصول فی علم الاصول بیضاوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

 

آقابزرگ تهرانی، محمد حسن، تاریخ حصر اجتهاد، خوانسار، مدرسة الامام مهدی، 1401 ق.

 

امامی، عبدالسلام و حسین ناصری مقدم، «تغییر فتوا و زمینه‌های آن در فقه اهل سنت»، مطالعات اسلامی، فقه و اصول، مشهد، دانشگاه فردوسی، شماره 96، بهار 1393، صص 80-53.

 

الآمدی، علی‌بن محمد، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

 

امیدی، جلیل، «فقه اسلامی از اجتهاد آزاد تا اجتهاد فی المذهب»، پژوهش‌نامه فقه وحقوق اسلامی، سال چهارم، شماره 8، پاییز وزمستان 1390، صص 9-32.

 

انصاری، عبدالعلی، فواتح الرحموت علی سلم الثبوت، بولاق، چاپ الامیریة، 1322 ق.

 

ایوبی، محمد هشام، الاجتهاد و مقتضیات العصر، عمان، دارالفکر، 1987 م.

 

باجی، سلیمان بن‌خلف، إحکام الفصول فی‌ احکام الاصول، تحقیق عبدالمجید ترکی، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1407 ق/1986 م.

 

بادپا، عبیدالله، «فقه افتراضی وفقه الواقع»، اجتهاد در دوره معاصر، مجموعه مقالات، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی، صص 157-173، 1389.

 

باشنفر، سعید بن‌عبدالقادر، النظر فیما علق الشافعی القول به علی صحـة الخبر، بیروت، دار ابن‌حزم، 1424 ق.

 

البانی، محمد سعید، عمدة التحقیق فی التقلید والتلفیق، بیروت، المکتب الاسلامی، 1401 ق/1981 م.

 

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، عامریة، 1413 ق.

 

بیهقی، احمد بن‌ حسین، معرفة السنن و الآثار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412 ق.

 

تاغلابت، حوریة، الفقه الاسلامی بین الاصالة والتجدید، الجزائر، جامعة الحاج لخضر، رسالة دکتوراة، 2007/2008 م.

 

ترکی، عبدالله، اصول مذهب الامام احمد بن حنبل، بیروت، موسسة الرسالة، 1404 ق.

 

توانا، محمد موسی، الاجتهاد و مدی حاجتنا الیه فی هذا العصر، قاهره، دارالکتب الحدیثة، بی‌تا.

 

جوینی، عبدالملک بن یوسف، البرهان فی اصول الفقه، منصوره، دارالوفاء، 1418 ق.

 

حاکم نیشابوری، محمد بن‌عبدالله، المستدرک علی‌ الصحیحین، حیدرآباد، 1344 ق.

 

حجوی، محمدبن‌حسن ثعالبی فاسی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1416 ق/1995 م.

 

حکیم، محمدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، تهران، موسسة آل البیت، 1979 م.

 

خضری بک، محمد، اصول الفقه الاسلامی، تحقیق خیری سعید، قاهره، المکتبة التوفیقیة، بی‌تا.

 

خضری بک، محمد، تاریخ التشریع الاسلامی، بیروت، دارالفکر، 1967 م.

 

خطیب، عبدالکریم، سد باب الاجتهاد و ماترتب علیه، بیروت، موسسة الرسالة، 1405 ق/1984 م.

 

خلاف، عبدالوهاب، خلاصة تاریخ التشریع الاسلامی، دار الکویتیة، 1388 ق.

 

خلاف، عبدالوهاب، علم اصول ‌الفقه، کویت، دارالعلم، 1392 ق/1972 م.

 

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.

 

دسوقی، محمد، الاجتهاد والتقلید فی الشریعة الاسلامیة، دوحه، دارالثقافة، 1987 م.

 

دهلوی، احمد بن عبدالرحیم، الانصاف فی بیان اسباب الاختلاف، تحقیق عبدالفتاح ابو غدة، بیروت، دارالنفائس، 1406 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، دمشق، دارالقلم، بی‌تا.

 

رضا، محمد رشید، تفسیر المنار، قاهره، مکتبة القاهرة، 1373 ق.

 

زحیلی، وهبة مصطفی و عطیه جمال الدین، تجدید الفقه الاسلامی، بیروت، دارالفکر، 2000 م.

 

زحیلی، وهبة مصطفی، «الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة»، مقاله همایش فقه اسلامی، بخش 2، دانشگاه اسلامی محمد بن سعود، ریاض، 1396 ق.

 

زحیلی، وهبة مصطفی، اصول الفقه الاسلامی، دمشق، دارالفکر، 1406 ق/1986 م.

 

زرقاء، مصطفی احمد، «الاجتهاد و دور الفقه فی حل المشکلات»، مجلة الدراسات الاسلامیة، ج 4، شماره 4، اسلام‌آباد، الجامعة الاسلامیة، 1985 م.

 

زرقاء، مصطفی احمد، الفقه الاسلامی ومدارسه، دمشق، دارالقلم، 1416 ق/1995 م.

 

زرکشی، محمد بن بهادر، البحر المحیط فی اصول ‌الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1421 ق/2000 م.

 

زیدان، عبدالکریم، المدخل لدراسة الشریعة الاسلامیة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1995 م.

 

زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، تهران، نشر احسان، 1371.

 

سبکی، عبدالوهاب بن علی، جمع الجوامع فی اصول الفقه، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، 1356 ق.

 

سلامی، نذیر احمد، «اجتهاد و مراحل تاریخی آن»، اجتهاد در زمان معاصر، تهران، دانشگاه مذاهب اسلامی، صص 59-69، 1389.

 

سنوسی، محمد بن علی، ایقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1968 م.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الرد علی من اخلد الی الارض وجهل ان الاجتهاد فی کل عصر فرض، تحقیق خلیل میس، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1983 م.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تقریر الاستناد فی‌ تفسیر الاجتهاد، تحقیق فؤاد عبدالمنعم، اسکندریه، دارالدعوة، 1983 م.

 

شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، تحقیق محمد عبدالله دراز، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

 

شربینی، محمد بن احمد، الاقناع فی حل الفاظ ابی‌شجاع، قاهره، مطبعة الحلبی، 1940 م.

 

شلتوت، محمود، تفسیر القرآن، قاهره، دارالقلم، 1379 ق.

 

شنقیطی جکنی، محمدخضر بن سیدی‌عبدالله، قمع اهل الزیغ والفساد عن الطعن فی تقلید ائمة الاجتهاد، قاهره، مکتبة الازهریة، 1415 ق.

 

شنقیطی، عبدالله بن ابراهیم، نشر البنود علی‌ مراقی السعود، فضالة، دارالکتاب العلمیة، 1409 ق.

 

شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

 

شوکانی، محمد بن علی، القول ‌المفید فی ادلة الاجتهاد والتقلید، تحقیق عبدالرحمن عبدالخالق، کویت، دارالقلم، 1396 ق.

 

شیرازی، ابراهیم بن‌علی، اللمع فی‌ اصول الفقه، قاهره، طبعة البابی الحلبی، 1358 ق.

 

صنعانی، محمد بن اسماعیل، ارشاد النقاد الی تیسیر الاجتهاد، تحقیق صلاح الدین مقبول، کویت، الدار السلفیة، 1405 ق

 

عراقی، محمود بن جعفر، قوامع الفضول عن وجوه حقائق الاصول، چاپ سنگی، بی‌جا، 1305 ق.

 

عمری، نادیه شریف، الاجتهاد فی الاسلام، مدینه منوره، چاپ سوم، 1406 ق.

 

عوا، محمدسلیم، «بین الاجتهاد والتقلید»، قاهره، مجلة المسلم المعاصر، شماره 4، 1975 م.

 

عوا، محمدسلیم، الفقه الاسلامی فی طریق التجدید، بیروت، المکتب الاسلامی، 1419 ق/1998 م.

 

غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، تحقیق محمد سلیمان اشقر، بیروت، موسسة الرسالة، 1417 ق/1997 م.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالهجرة، 1405 ق.

 

قرافی، احمد بن ادریس، شرح تنقیح الفصول فی اختصار المحصول‌ فی الاصول، تحقیق طه عبدالرئوف، بیروت دارالفکر، 1393 ق.

 

قرضاوی، یوسف، اجتهاد در شریعت اسلام، ترجمه احمد نعمتی، پانوشت نادر کریمیان، تهران، نشر احسان، چاپ دوم، 1388.

 

قومیدی، ذوادی بن بخوش، الاتجاهات الاجتهادیة المعاصرة فی الفقه الاسلامی، بیروت، دار ابن‌حزم، 1434ق.

 

محمصانی، صبحی رجب، فلسفة التشریع فی الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980 م.

 

مدکور، محمد سلام، مناهج الاجتهاد فی الاسلام فی الاحکام الفقهیة والعقائدیة، کویت، جامعة الکویت،1973 م.

 

مراغی، محمدمصطفی، الاجتهاد فی الاسلام، قاهره، المکتب الفنی، 1379 ق.

 

مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، استانبول، عامریه،1413 ق.

 

مهیوب، عبدالحمید، احکام الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیة، قاهره، دارالکتاب الجامعی، 1978 م.

 

نعمتی، احمد، اجتهاد و سیر تاریخی آن، تهران، نشر احسان، 1376.

 

نووی، محیی الدین بن شرف، المجموع شرح المهذب، قاهرة، بی‌تا.

 

هیتو، محمد حسن، «الاجتهاد وانواع المجتهدین»، مجلة الشریعة والدراسات الاسلامیة، شماره 4، کویت، جامعة الکویت، 1985 م.

 

وجدی فرید، محمد، دائرة معارف القرن العشرین، بیروت، دارالمعرفة، چاپ سوم، 1971 م.

 

یحیی، محمد، الاجتهاد، التقلید، الاتباع والنظر، بیروت، مؤسسة الانتشار العربی، 2000 م.