تحلیل الگوهای وابستگی و واژگان نمایانگر روابط کتابشناختی در خانواده های کتابشناختی بر پایه مدل مفهومی اف آر بی آر

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 18، دوره 6، شماره 2 - شماره پیاپی 12، دی 1395، صفحه 338-360   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v6i2.39753

نویسندگان

ابوالفضل طاهری^* ؛ رحمت الله فتاحی؛ عاطفه شریف

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

هدف: خانواده‌های کتابشناختی، مجموعه آثاری هستند که در طول زمان و در ارتباط با یک اثر اصلی خلق می‌شوند. وابستگی‌ها انواع گوناگونی در سلسله مراتب خانواده کتابشناختی دارند و واژگانی که نوع وابستگی را می‌نمایاند بسیار متنوع‌اند. این پژوهش با هدف تحلیل و شناسایی انواع وابستگی‌ها و نیز واژه های نمایانگر آنها در خانواده‌های کتابشناختی شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ و گلستان سعدی به انجام رسیده است.
روش‌: پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش را پیشینه های کتابشناختی خانواده های پر عضو حوزه ادبیات فارسی («شاهنامه فردوسی»، «دیوان حافظ»، «مثنوی معنوی» و«گلستان سعدی») تشکیل می دهد. با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی نظام مند، برای خانواده شاهنامه فردوسی، 351؛ دیوان حافظ، 346؛ مثنوی معنوی، 320؛ و گلستان سعدی 305 نمونه انتخاب شد.
یافته‌ها: در 41/63 درصد از پیشینه های مورد بررسی، حداقل یک وابستگی شناسایی شد که بیشترین آنها از نوع اشتقاقی بود. وابستگی هایی همچون «برگزیده» با 9/19، «بازنگری» با 3/17، «براساس نسخه خاص» با 7/14، «شرح» با 6/11و «اقتباس» با 1/9 درصد جزء فراوان‌ترین انواع وابستگی های حوزه ادبیات فارسی شناسایی شد. همچنین، ترتیب وابستگی ها در همه خانواده ها متفاوت بود. اغلب وابستگی های سطح بیان با واژه‌های متفاوتی در پیشینه ها حضور داشتند. توجه به واژه‌های پربسامد شناسایی شده در این پژوهش و به کار گیری فایل دسته‌بندی شده از واژگان نمایانگر انواع وابستگی ها می‌تواند گام مؤثری در زمینه دسته‌بندی و مدیریت خودکار بخش بزرگی از پیشینه‌های هر خانواده کتابشناختی به حساب ‌آید و نیز سبب تقویت استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر. دی. ا) و ساختارمندی واژگانی در عنوان قراردادی ‌گردد.

کلیدواژه‌ها

روابط کتابشناختی؛ مدل اف آر بی آر؛ آثار وابسته؛ خانواده های کتابشناختی؛ وابستگی‌ها؛ واژگان نمایانگر وابستگی

مراجع

افشار زنجانی، ابراهیم (1371). آثار وابسته و فهرست‌نویسی آنها. آینه پژوهش، 2(6)، 16-23.

حاجی زین‌العابدینی، محسن (1389). امکان سنجی به‌کارگیری الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف آر بی آر) ایفلا در پیشینه های کتابشناختی فارسی. پایان نامه دکتری. اهواز: دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه شهید چمران.

زارع زاده، فرانک (1381). بررسی روابط کتابشناختی در فهرست‌نویسی کتابشناسی ملی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه کتاب، 13 (4)، 20-29.

ژانگ، یین؛ سالابا، آتنا (1390). اجرای اف آر بی آر در کتابخانه ها، مباحث کلیدی و خط سیر های آتی. ترجمه عباس گیلوری. تهران: کتابدار.

فتاحی،‌ رحمت الله (1380). چالش‌های سازماندهی منابع دانش در آغاز قرن بیست و یکم با نگاهی به فهرستنویسی در ایران. فصلنامه کتاب. 12(4): 59-83.

فتاحی،‌ رحمت الله (1375). روابط کتابشناختی در فهرست نویسی توصیفی. فصلنامه کتاب. 7 (2): 32-44.

فتاحی، رحمت الله (1385). فهرست‌نویسی. در دایره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی (ج.2، ص. 1244-1252). تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

فردحسینی، مهسا (1390). تبیین روابط کتابشناختی حاکم بر پیشینه‌های فهرست‌نویسی مبتنی بر مارک ایران با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به راهنمایی مهر دخت وزیرپور کشمیری. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال.

کوکبی، مرتضی؛ حجازی، رقیه (1391). شناسایی روابط کتابشناختی موجود در میان خانواده های کتابشناختی شاهنامه و نهج‌البلاغه و فیلدهای مورد نیاز برای نمایش آنها. فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، 15 (4): 279 -298.

کوهستانی، جمیله (1379). بررسی آثار وابسته و انواع وابستگی‌های آن در متون فارسی از رویکرد فهرست‌نویسی. کتابداری و اطلاع‌رسانی، 3 (1): 53-80.

محمدی، مسعود (1390). بررسی و تحلیل روابط کتابشناختی کتاب‎های منتشره فارسی حوزه علوم پزشکی در فاصله سال‌های 1385-1389 براساس الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی. پایان‎نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشکی، تهران.

نیازی، سیمین (1383). میزان دسترسی به شناسه‌های اصل اثر در فهرست‌نویسی آثار وابسته (شروح) معرفی شده در فهرست نسخه خطی کتابخانه ملی ایران (1343-79). فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 15 (3). ۱۲۸-۱۲۲.

Arastoopoor, Sh. & Fattahi, R. (2009)."Identification and Categorization of related works in the Persian Bibliographic Universe: a FRBR Approach". World library and Information Congress: 75th IFLA General Conference and Council, 23-27 August, Milan, Italy.

Arinola, A.; Adigun, G.; Oladeji, B. & Adekunja, O. (2012). Impact of ICT on Cataloguing & Classification of Library Materials; Case Study of Some Selected University Libraries in South-West Nigeria. American International Journal of Contemporary Research. 6(2).

Arsenault, C. & Norouzi, A. (2012): Analysis of Work-to-Work Bibliographic Relationships through FRBR: A Canadian Perspective. Cataloging & Classification Quarterly, 50:5-7, 641-652.

IFLA Study Group on the Functional Requirements for Bibliographic Records (1998): Functional Requirements for bibliographic Record, Final Report. Available online: http://www.ifla.org/VII/s13/frbr/.

Maxwell, R. (2008). FRBR: A Guide for the Perplexed. Amer Library Assn Editions. (ISBN: 978-0838909508)

Mayernik, M. (2007). Bibliographic relationships and FRBR in online catalog collocation. Master of Library and Information Science, University of California. Los Angeles.

Norouzi, A. (2012). FRBR and Tillett’s Taxonomy of Bibliographic Relationships. Knowledge Organization. 39(6), 409-416.

Petek, M. (2007). Derivative bibliographic relationships in the Slovenian online catalogue COBIB. Journal of Documentation, 63 (3): 398-423.

Smiraglia, R. (1994). Derivative bibliographic relationships: Linkages in the bibliographic universe. In Navigating the networks: Proceedings of the ASIS Mid-Year Meeting, ed. by D. L. Andersen, T. J. Galvin and M. D. Giguere. Medford, NJ: American Society for Information Science: 167- 83.

Tillett, B. (1987). Bibliographic relationships: Toward a conceptual structure of bibliographic information used in cataloging. Ph.D. thesis, Graduate School of Library and Information Science, University of California, Los Angeles.