نقشه تولید علم ایران براساس مقاله‌های نمایه شده در SCI-E

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 2، دوره 7، شماره 1، شهریور 1396، صفحه 5-26   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/riis.v7i1.39601

نویسندگان

نرگس زندی روان^* ؛ محمدرضا داورپناه؛ رحمت الله فتاحی

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقدمه:
هدف این پژوهش رسم نقشه علم ایران با استفاده از روش‌های جدید علم‌سنجی برای بازنمون بصری اطلاعات علمی منتشر شده است. این هدف از طریق نشان دادن ارتباط‌ها و تعاملات میان مقوله‌های موضوعی در SCI-E پی‌جویی شده است.
روش‌شناسی:
در این پژوهش از روش تحلیل استنادی و ردگیری موضوعی استنادهای هر متن و مرتبط ساختن آنها با موضوع متن استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش 11733 رکورد، مقاله‌های نمایه شده از ایران در SCI-E طی سال‌های 2001 تا 2005 است که در مرحله نخست با روش طبقه‌ای و در مرحله دوم با روش تصادفی منظم از این جامعه، نمونه گیری به عمل آمد. 2826 رکورد نمونه، همراه با فهرست مآخذ آن که 59424 رکورد را شامل می‌شد، در نرم‌افزار اکسل و نرم‌افزار اکسس ساماندهی شد. در تحلیل داده‌ها از آزمون‌های همبستگی کای – اسکور، پیرسون، قاعده پارتو و فرایند رتبه‌بندی Cross Tab از مقوله های موضوعی در ماتریس‌های متن استنادکننده به مأخذ‌های استنادشونده و برای رسم نقشه از نرم‌افزار ویزیو استفاده شد.
یافته ها:
یافته‌های پژوهش نشان داد، مقوله‌های موضوعی در خوداستنادی و دیگراستنادی رفتار متفاوتی دارند و در مجموع می‌توان مقوله‌های موضوعی را در این بخش به سه گروه دسته‌بندی کرد. رفتار ثابت خوداستنادی موضوعی در 16 مقوله موضوعی علوم کشاورزی، زیست‌شناسی، شیمی، رایانه، مهندسی، محیط‌زیست و بوم‌شناسی، جغرافیا و زمین‌شناسی، علوم مواد، ریاضی، پزشکی، وراثت و زیست‌شناسی، علوم رفتاری و عصب‌شناسی، داروشناسی، فیزیک، علوم گیاهی و جانوری، علوم اجتماعی به تأیید رسید. 5 مقوله موضوعی اقتصاد و تجارت، ایمنی‌شناسی، میکروب‌شناسی، روانپزشکی و روانشناسی، علوم فضایی از ثبات رفتاری در خوداستنادی برخوردار نبودند. خوداستنادی رفتاری در مقوله موضوعی چندرشته‌ای نامشهود بود. در فضای استنادی هر مقوله موضوعی، 4 یا 5 مقوله موضوعی دیگر پس از خوداستنادی شناسایی شد که 80 درصد استنادها را به خود اختصاص می‌داد. این مقوله‌های موضوعی برای مقوله موضوعی استنادکننده، به‌عنوان مقوله‌های موضوعی مسلط یا اندک‌های اثرگذار شناسایی و معرفی شد. برای 22 مقوله موضوعی، 110 نقشه رسم شد. این نقشه‌ها مقوله‌های موضوعی که بیشترین تعاملات استنادی دوسویه را داشتند بازنمون کرد. اطلاعات بازنمون شده از نقشه‌ها استخراج و ارائه شد.
بحث و نتیجه گیری:
در 16 مقوله موضوعی رفتار ثابت خوداستنادی موضوعی طی پنج سال به تأیید رسید. رشد و باروری علمی در این گروه از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم در اولویت اول برای همان مقوله موضوعی قابل پی‌جویی است. همچنین بایستی به مقوله‌های موضوعی مسلط که با تعداد اندک 4 یا 5 عدد، 80 درصد استنادها را به خود اختصاص داده‌اند در اولویت دوم سرمایه‌گذاری‌های توسعه علم توجه کرد. به بیانی یک متخصص در هر یک از رشته‌های تخصصی مرتبط با 16 مقوله‌ موضوعی معرفی شده، می‌تواند با دسترسی به منابع علمی همان موضوع و 4 یا 5 حوزه موضوعی دیگر به پژوهش و تألیف بپردازد. در سیاست‌گذاری‌های توسعه علم که بیشتر براساس داده‌های موجود از تعداد منابع اطلاعات علمی منتشر شده، تعداد اعضای هیأت‌علمی، تعداد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی و... انجام می‌پذیرفت، لازم است خصیصه‌های رفتاری پیکره علم همچون خوداستنادی و دیگراستنادی نیز مورد توجه قرار گیرد. این مولفه جدید هم‌افزایی‌هایی مقوله‌های موضوعی مسلط و مجاور مربوط به استنادها را برای مقوله موضوعی متن پشتیبانی خواهد کرد و اثربخشی سرمایه‌گذاری‌های هدف‌مند را افزایش خواهد داد.

کلیدواژه‌ها

خوداستنادی موضوعی؛ دیگراستنادی موضوعی؛ تحلیل استنادی؛ رتبه‌بندی؛ نقشه علم؛ ایران؛ قاعده پارتو

مراجع

اخوتی، مریم، صادقی، حلیمه، طالبیان، علی، بانشی، محمدرضا (1392). تحلیل استنادی و ترسیم نقشه علمی مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی در «پایگاه وب او ساینس» از سال 1993 تا 2011. فصلنامه دانش‌شناسی (علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات. سال 6، شماره 21.

پشوتنی‌زاده، میترا، عصاره، فریده (1388). تحلیل استنادی و ترسیم نقشه تاریخ‌نگاشتی تولیدات علمی کشاورزی در نمایه استنادی علوم در سال‌های 2000 تا 2008. علوم و فناوری اطلاعات. دوره 25، شماره 1، ص. 23-52.

حمدی‌پور، افشین، عصاره، فریده (1390) مطالعه علم‌سنجی برون‌دادهای علمی نویسندگان تأثیرگذار در حوزه بیماری Multiple Sclerosis (MS) و دیداری‌سازی ساختار علمی این حوزه در سال‌های 2008-1999. مدیریت اطلاعات سلامت. 8 (5)، ص. 661-649.

داورپناه، محمدرضا (1383). روابط میان رشته‌ای در علوم انسانی: تحلیلی استنادی. مطالعات تربیتی و روانشناسی، دوره پنجم، شماره دوم، ص. 17-36.

دهقان‌پور، نفیسه، چشمه‌سهرابی، مظفر، عصاره، فریده، مولوی، حسین (1389). نقشه علم‌نگاشتی مهندسی ایران بر مبنای نمایه استنادی علوم طی سال‌های 1990-2008. اطلاع‌شناسی. سال 8، شماره 29، ص. 147-166.

شکفته، مریم، حریری، نجلا (1392). ترسیم و تحلیل نقشه علمی پزشکی ایران با استفاده از روش هم‌استنادی موضوعی و معیارهای تحلیل شبکه اجتماعی. مدیریت سلامت. سال 16، شماره 51، ص. 53-59.

عابدی جعفری، حسن، ابویی اردکان، محمد، آقازاده ده‌ده، فتاح (1390). ترسیم نقشه علم مدیریت شهری بر مبنای طبقه‌بندی‌های موضوعی پایگاه استنادی علوم (آی. اس. آی.). مدیریت دولتی. دوره 3، شماره 7، ص. 131-148.

عابدی جعفری، حسن، ابویی اردکان، محمد، آقازاده ده‌ده، فتاح، دلبری راغب، فاطمه (1390). روش‌شناسی ترسیم نقشه‌های علم: مطالعه موردی ترسیم نقشه علم مدیریت دولتی. روش‌شناسی علوم انسانی. سال 17، شماره 66، ص. 53-69.

عابدی جعفری، حسن، پورعزت، علی‌اصغر، امیری، مجتبی، دلبری راغب، فاطمه (1390). ترسیم نقشه علم اداره امور عمومی (مدیریت دولتی) بر مبنای مقالات موجود در ISI. مدیریت دولتی. دوره 3، شماره 6، ص. 127-148.

فتاحی، رحمت‌الله، دانش، فرشید، و سهیلی، فرامرز (1390). بررسی وضعیت جهانی تولیدات علمی دانشگاه فردوسی مشهد در سال‌های 2010-1990 در وبگاه علوم (Web of Science) با هدف ترسیم نقشه علم این دانشگاه. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، دوره 1، شماره 1، ص. 175-196.

میرجلیلی، سیدحسن، عصاره، فریده (1391). مطالعه علم‌سنجی و ترسیم نقشه تاریخ‌نگاری مقالات 20 نشریه برتر حوزه ژنتیک و وراثت در سال‌های 2008-2000. مدیریت اطلاعات سلامت. دوره 9، شماره 1، ص. 89-75.

Borner, Kevin (2010). Atlas of science: visualizing what we know. [Available at]: http://mitpress.mit.edu/catalog/item/defult.asp?tlype=2&tid=12344 [7 October 2010].

Boyack, Kevin, Klavans, Richard, Borner, Katy (2005). Mapping the backbone of science, Scientometrics, Vol: 64, No: 3, P: 351-379.

Gomes-Nunez, Antonio, Batageli, Vladimir, Vargas-Quesada, Benjamin, Moya-Anegon, Felix, Chinchilla-Rodriguez, Zaida (2014). Optimising SCImago journal & country rank classification by community detection. Journal of jnformetrics, Vol. 8, No. 2, P. 369-383. [Available at]: http://dx.doi.org/10.1016/i.joi.2014.01.011

Hasan-Montero, Yusef, Guerrero-Bote, Vicente, Moya-Anegon, Felix De (2014). Graphical interface of the SCImago jornal and country rank: an interactive approach to accessing bibliometric information. El professional de la informacio, Vol. 23, No. 3, P: 272-278.

Ingwersen, Peter, Larsen, Birger, Noyons, Everard Christiaan Marie. (2001). Mapping national research profiles in social science disciplines. Journal of documentation, Vol. 57, No. 6, P: 715-740.

Leydesdorff, Loet (1987). Variouse method for the mapping of science. Scientometrices, Vol. 11, No. 5-6, P: 295-324.

Leydesdorff, Loet (1998). Theories of citation. Scientometrics, 43(1), 5-25. [Available at]: http://users.fmg.uva.nl/lleydesdorff/citation/html [17 Apr 2009]

Leydesdorff, Loet, Wouters, Paul (1999). Between text and context: advances in theories of citation. Scientometrices, Vol, 61, No. 1, P: 129-145.

Moya-Anegon, Felix, Vergas-Quesada, Benjamin, Herrero-Solana, Victor, Chinchilla-Rodrigues, Zaida, Corera-Alvarez, Elena, Munoz-Fernandez, Francisco (2004). A new technique for building maps of larg scientific domains based on the cocitation of classes and categories. Scientometrics, Vol: 61, No: 1, P: 129-145.

Noyons, Everard Christiaan Marie (1999). Bibliometric mapping as a science policy and research management tool. DSWO Press, Leiden University.

Noyons, Everard Christiaan Marie, Van Raan, Anthony (1999). Integrating research performance analysis and science mapping. Scientometrics, 591-604

Ranganathan, Siyali Ramamrita (1974). Proceeding of the ASLIB’s annual conference.Great Britain: Leamington Spa.

Small, Henry (1997). Update on science mapping: creating large document space. Scientometrics, Vol: 38, No: 2, P: 275-293.

Small, Henry (1999). Visualizing science by citation mapping. Journal of American society for information science, 50 (9), P: 799-813.