عناصر برجستة انسجام در بائیه متنبّی بر اساس نظریه هلیدی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 5، دوره 9، شماره 17، شهریور 1396، صفحه 233-266   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v8i17.58049

نویسندگان

سیدرضا میراحمدی^{* 1}؛ مریم آقاجانی²

¹دانشگاه سمنان

²دانشگاه کاشان

چکیده

یکی از عواملی که زبان‌شناسی نقش‌گرا بدان می‌پردازد، روابط انسجامی میان عناصر زبانی است. این روابط میان عناصر زبانی از چنان اهمیت بالایی برخورداراست که موجب پیدایش نظریۀ انسجام توسط زبان‌شناس نقش‌گرای پیشگام، یعنی مایکل هالیدی گردید. گرچه پیش از وی، عبدالقاهر جرجانی به بررسی زبان به عنوان یک ساختار منسجم در نظریۀ معروف خود (نظریۀ نظم) پرداخته است. بنا به تعریف وی، انسجام مفهومی معنایی است که به روابط موجود میان عناصر یک متن اشاره می کند. نقطة مشترک جرجانی با هالیدی بررسی زبان به‌عنوان یک ساختار منسجم است که نقش کلمه به‌تنهایی و خارج از کیان جمله قابل بررسی نیست و این ساختار جمله است که بر اساس معنای مراد متکلّم جایگاه کلمه را تعیین می‌کند. روشن است که موضوع انسجام با دقت فراوان و جزئیات مربوط به آن اولاً با جرجانی آغاز شده است، ولی در نظریة هالیدی برخی عناوین مختلفی به چشم می‌خورد. پژوهش حاضر بر آن است تا با روشی توصیفی ـ تحلیلی رویکرد زبان‌شناختی را بر مبنای نظریه انسجام بر بائیه متنبی انطباق دهد و مشخص نماید که چه عواملی باعث منسجم شدن شعر او گشته است؟ از نتایج این پژوهش آن که متنبی از وابستگی لفظی، ارجاعی و معنایی بهرة کامل گرفته است تا ماهیت انسجام را بر شعرش حاکم کند؛ این امر بر نظم منطقی ذهنی متنبی دلالت دارد که در زمان وی و به‌ویژه در این قصیده از جلوة فراوانی برخوردار بوده است.

کلیدواژه‌ها

زبان شناسی؛ نظریه انسجام؛ انسجام دستوری؛ انسجام واژگانی؛ سرودة متنبّی

مراجع

1. ابن منظور. (1988م). لسان العرب، نسقه و علّق علیه و وضع فهارسه: علی شیری، الطبعه الأولی، بیروت: دار إحیاء التراث. العربی،

2. باقری، مهری. (1378ش). مقدمات زبان‌شناسی. چ اول. تهران: قطره.

3. باطنی، محمدرضا. (1373ش). زبان و تفکر، مجموعه مقالات زبان شناسی، چ5. تهران: فرهنگ معاصر.

4. البستانی، فؤاد أفرام. (1998م). المجانی الحدیثه، الطبعه الرابعه. بیروت: المکتبه الشرقیه.

5. البرقوقی، عبدالرحمن. (1407ق). شرح دیوان المتنبی، الطبعه الاولی. بیروت: دارالکتاب العربی.

6. التفتازانی، سعدالدین. (1383ش). مختصرالمعانی. چ 8. قم: قدس.

7. الجرجانی، الإمام عبدالقاهر. (1420ق). دلائل الإعجاز فی القرآن. شرح و فهرست محمد التونجی. بیروت: دارالکتب العربی.

8. جهانگیری، نادر. (1384ش). انسجام واژگانی در داستآن‌های کوتاه فارسی برای کودکان. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، سال 38، ش 151.

9. چامسکی، نوام. (1387ش). زبان و ذهن. ترجمه: کورش صفوی. چ 4. تهران: هرمس.

10. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391ش). رستاخیز کلمات. چ1، تهران، انتشارات سخن.

11. شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1376ش). موسیقی شعر. چ 5. تهران: آگاه.

12. طیّب، عبدالله. (1970م). المرشد إلی فهم أشعار العرب و صناعتها. بیروت: دارالفکر.

13. عباس، حسن. (1998م). خصائص الحروف العربیه و معانیها. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.

14. العکبری، ابوالبقاء. (1355ﻫ / 1936م.). دیوان ابی الطیب بشرح ابی البقاء العکبری المسمّی بالتبیان فی شرح الدیوان. به کوشش: مصطفی السَّقَّا، مصر: مطبعه مصطفی البابی الحلبی و أولاده.

15. علوی مقدم، مهیار. (1381ش). نظریه‌های نقد ادبی معاصر (صورتگرایی و ساختارگرایی). تهران: سمت، چ2.

16. فاضلی، محمد. (1372ش). التعریف بالمتنبی من خلال أشعاره، مشهد: دانشگاه فردوسی. شماره 146.

17. فرّوخ، عمر. (1968م) .تاریخ الأدب العربی (الأدب المحدث إلی آخر القرن الرابع الهجری). بیروت: دارالعلم للملایین.

18. مهاجر، مهران و محمد نبوی. (1376). به سوی زبان‌شناسی شعر رهیافتی نقش گرا. تهران: مرکز.

19. یارمحمدی، لطف الله. (1372ش). شانزده مقاله در زبان‌شناسی کاربردی و ترجمه. شیراز: نوید.

20. Beneveniste, Emile. (1971). Problems in General Linguistics, Transated by M. E. Meek. Florida: University of Miami press.

21. Halliday, M.A.K. & R.Hassan. (1976). Cohesion in English. London: Longman

22. ………………….. & Christion Matthiessen. (2004). An Introduction to Functional Grammar. 3ed. London: Arnold.

23. …………………. (1985). An Introduction to Functional Grammar. London: Edward Arnold.

24. Hassan, R. (1984). Coherence and Cohesive Harmony. In J. Flood (ed). Understanding reading comprehension: Cognition, language, and the structure of prose (pp. 181-219). Newwark, Delaware: International Reading Association.