بازپژوهی ادله جواز تصرفات زوجه در مهر پیش از استقرار

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 111، اسفند 1396، صفحه 9-30   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v49i4.45213

نویسندگان

سیف اله احدی^{* 1}؛ محمد تقی فخلعی²؛ محمد حسن حائری²

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

با وقوع عقد نکاح، زوجه مالک تمام مهر می‌گردد. این مالکیت نسبت به نیمی از مهر، مستقر و نسبت به نیم دیگر متزلزل است و او با تسلیم نفس، استحقاق مطالبه همه آن را خواهد یافت. مسأله مهم قابل طرح، جواز یا عدم جواز تصرفات زوجه در مهر، پیش از استقرار آن است. فقها و حقوقدانان بدون تفکیک بحث در حالت‌های مختلف، پس از حصول مالکیت زوجه، بر اساس ادله عام دال بر جواز تصرفات مالک در ملک خود و روایات دال بر جواز تصرفات زوجه نسبت به زوج، قائل به جواز تصرفات شده‌اند.
راقمان این سطور به روش توصیفی- تحلیلی با تتبع در ادله و عبارات فقها و قابل خدشه دانستن ادله عام، تنها تصرفات زوجه نسبت به زوج و نیز تصرفاتی که با اذن یا اجازه زوج باشد را صحیح دانسته‌اند و در غیر این صورت به سبب تزلزل مالکیت زوجه نسبت به نصف مهر و جهت رعایت حق زوج، تصرفات او را غیر موجه یافته‌اند.

کلیدواژه‌ها

زوجه؛ مهر؛ ملکیت متزلزل؛ تصرف

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن ابی الجمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة، قم، دار سیدالشهداء، چاپ اول، 1405 ق.

 

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ چهارم، 1418 ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

 

ابن حمزه، محمدبن علی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم، مکتبة آیة‌اللّه المرعشی، چاپ اول، 1408 ق.

 

ابن زهره، حمزة‌بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1417 ق.

 

ابن سعید، یحیی بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسه سید الشهداء، چاپ اول، 1405 ق.

 

ابن فهد حلی، احمدبن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر- دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.

 

ابوالصلاح حلبی، تقی‌بن نجم، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، اصفهان، مکتبة الإمام علی (ع)، چاپ اول، 1403 ق.

 

اشتهاردی، علی پناه، مجموعه فتاوی ابن الجنید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

 

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، انوار الهدی، چاپ اول، 1418 ق.

 

اصفهانی، محمد حسین ، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، سیدالشهداء، چاپ اول، 1374 ق.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیة، بی‌تا.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب الزکاة، قم، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری چاپ اول، 1415 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب النکاح، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، 1415 ق.

 

ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1406 ق.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الأصول، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

 

آشتیانی، محمدحسن بن جعفر، بحرالفوائد فی شرح الفرائد، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1403 ق.

 

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، تحقیق: مهدی مهریزی و محمد حسین درایتی، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

 

تبریزی، جواد بن علی، إرشاد الطالب إلی التعلیق علی المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، 1416 ق.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتاب‌خانه گنج دانش، چاپ چهارم، 1368.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، کتاب‌خانه گنج دانش، چاپ اول، 1378.

 

حائری یزدی، عبدالکریم، درر الفوائد، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ ششم، 1418 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1409 ق.

 

حسینی حائری، کاظم، مباحث الأصول، تقریرات شهید صدر، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول، 1408 ق.

 

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

 

حیدری، علی نقی، اصول الاستنباط، قم، لجنة ادارة الحوزة العلمیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1412 ق.

 

خمینی، روح‌الله ، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، مقرر: محمدعلی توحیدی، بی‌تا.

 

خویی، ابوالقاسم ، منهاج الصالحین، چاپ بیست و هشتم، قم، نشر مدینة العلم، 1410 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، دار العلم- الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق (ع)، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1413 ق.

 

روحانی، محمد صادق ، منهاج الفقاهه، قم، انوار الهدی، چاپ پنجم، 1429 ق.

 

روحانی، محمد، المرتقی إلی الفقه الأرقی- کتاب الحج، تهران، مؤسسة الجلیل للتحقیقات الثقافیة (دار الجلی)، چاپ اول، 1419 ق.

 

زنجانی، موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رأی‌پرداز، چاپ اول، 1419 ق.

 

سبحانی تبریزی، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1414 ق.

 

روحانی، محمد صادق ، نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

 

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

سعدی، ابو جیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق، دار الفکر، چاپ دوم، 1408 ق.

 

سلاّر دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، قم، منشورات الحرمین، چاپ اول، 1404 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتابفروشی مفید، چاپ اول، بی‌تا.

 

روحانی، محمد صادق ، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دار التراث- الدار الإسلامیة، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1410 ق.

 

شهید ثانی، زین‌الدین بن علی ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1404 ق.

 

صافی گلپایگانی، لطف الله، فقه الحج، قم، مؤسسه حضرت معصومه (س)، چاپ دوم، 1423 ق.

 

صفایی، حسین و اسدالله امامی، حقوق خانواده، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1380.

 

طباطبایی، علی بن محمد، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1425 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1418 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

عاملی، محمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

 

عبدالرحمان، محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، بی‌تا، بی‌نا.

 

عراقی، ضیاءالدین، مقالات الأصول، تحقیق: محسن اراکی و منذر حکیم، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1414 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1410 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، 1420 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1414 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف ، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

 

فاضل آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1417 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة- المضاربة ...، قم، مرکز فقه ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، 1425 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد ، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- النکاح، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، چاپ اول، 1421 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبد اللّه، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول، 1404 ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبد اللّه ، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة، قم، انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشی، چاپ اول، 1403 ق.

 

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

 

فخلعی، محمدتقی و مجتبی ولی‌اللهی، «بررسی شرط معاصرت سیره عقلا با عصر معصومان»، فصلنامه مطالعات اسلامی: فقه و اصول، سال 42، شماره 1/85، پاییز و زمستان 1389، ص 85-104.

 

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، چاپ اول، بی‌تا.

 

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: خانواده، تهران، شرکت انتشار، 1371.

 

کاتوزیان، ناصر ، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، نشر میزان، چاپ هجدهم، 1387.

 

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، انوار الفقاهه- کتاب النکاح، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422 ق.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیّه، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

مامقانی، عبدالله، نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، قم، مجمع الذخائر الإسلامیة، چاپ اول، 1350 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسه مطبوعات دینی، چاپ ششم، 1418 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن ، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

محقق داماد، مصطفی، حقوق قراردادها در فقه امامیه، با همکاری جلیل قنواتی، حسن وحدتی شبیری و ابراهیم عبدی‌پور، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها، چاپ ششم، 1393.

 

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1423 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1414 ق.

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، بی‌تا، بی‌نا.

 

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمة و النشر، چاپ اول، 1402 ق.

 

مظفر، محمد رضا، أصول الفقه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1430 ق.

 

مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ چهارم، 1417 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیر المؤمنین (ع)، چاپ سوم، 1411 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر ، کتاب النکاح، قم، انتشارات مدرسه امام علی (ع)، چاپ اول، 1424 ق.

 

موسوی اردبیلی، عبد الکریم، فقه الشرکة و کتاب التأمین، قم، منشورات مکتبة أمیرالمؤمنین (ع)، چاپ اول، 1414 ق.

 

موسوی خلخالی، محمد مهدی، فقه الشیعة- کتاب الإجارة، تهران، مرکز فرهنگی انتشارات منیر، چاپ اول، 1427 ق.

 

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، 1408 ق.

 

هاشمی شاهرودی، محمود، بحوث فی علم الأصول، تقریرات شهید صدر، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، 1417 ق.

 

هاشمی شاهرودی، محمود ، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)، چاپ اول، 1426 ق.

 

همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم، 1409 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم ، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.