بررسی تأثیر جهت نامشروع در صحت و فساد معاملات

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 111، اسفند 1396، صفحه 69-88   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v49i4.24467

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ معصومه حمیدی²

¹دانشیار گروه الهیات دانشگاه یاسوج

²دانش آموخته کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه یاسوج

چکیده

یکی از مسائل مهم فقهی و حقوقی در خصوص معاملات، بحث از تأثیر جهت نامشروع در صحت یا بطلان معامله است. جهت نامشروع به علت غایی معامله‌ای گفته می‌شود که به تضییع حق الناس یا حق الله می‌انجامد. در این نوشتار تلاش شده است با جداسازی میان انواع جهات نامشروع و نیز توجه به عناوین قصدی و غیر قصدی در معاملات، طرحی کلی از جهات نامشروع ارائه شود که مصادیق مختلف آن را در بر گیرد و جایگاه انواع معاملات دارای جهت نامشروع در آن مشخص گردد. به نظر می‌رسد در معاملات دارای جهت نامشروع، تنها معاملاتی که صرفاً تضییع حق الناس را به دنبال دارند غیر نافذ و دیگر معاملات به دلیل صدق عنوان «اعانه بر اثم و عدوان» و نیز محذور «ما وقع لم یقصد و ما قصد لم یقع» باطل هستند.

کلیدواژه‌ها

معامله؛ صحت؛ فساد؛ جهت نامشروع؛ حق الله؛ حق الناس

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن زهره، حمزه بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، در یک جلد، قم - ایران، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1417 ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم - ایران، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1404 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت - لبنان، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران - ایران، انتشارات اسلامیة، 1390 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد أمین، کتاب المکاسب (المحشّی)، 17 جلد، قم - ایران، مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب، چاپ سوم، 1410 ق.

 

ایزدی فرد، علی اکبر، «معامله به قصد فرار از دین»، مجله تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، زمستان 1389، شماره 22.

 

آشتیانی، محمد حسن بن جعفر، کتاب القضاء، انتشارات زهیر - کنگره علامه آشتیانی قدس سره، قم - ایران، چاپ اول، 1425 ق.

 

آل عصفور، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم - ایران، مجمع البحوث العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

 

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

 

ترحینی عاملی، محمد حسین، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم - ایران، دار الفقه للطباعة و النشر، چاپ چهارم، 1427 ق.

 

حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم - ایران، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1417 ق.

 

خلخالی، محمد مهدی، فقه الشیعة - کتاب الإجارة، در یک جلد، تهران - ایران، مرکز فرهنگی انتشارات منیر، چاپ اول، 1427 ق.

 

خویی، ابو القاسم، المستند فی شرح العروة الوثقی، بی‌تا، بی‌جا.

 

خویی، ابو القاسم، موسوعة الإمام الخوئی، قم - ایران، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اول، 1418 ق.

 

رشتی، حبیب الله بن محمد علی، کتاب الإجارة، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول، 1311 ق.

 

رشتی، حبیب الله بن محمد علی، کتاب القضاء، دار القرآن الکریم، قم، چاپ اول، 1401 ق.

 

ره پیک، حسن، «واژه شناسی جهت اعمال حقوقی»، دیدگاه‌های حقوق قضایی، بهار 1375، شماره 1.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّی - کلانتر)، قم - ایران، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1410 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت - لبنان، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق

 

صدر، محمد، ما وراء الفقه، بیروت - لبنان، دار الأضواء للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، 1420 ق.

 

صفایی، حسین، «نظریه جهت در قراردادها»، نشریه حقوق، 1351، شماره 9.

 

طاهری، حبیب الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1418 ق.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم - ایران، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1418 ق.

 

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران - ایران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم - ایران، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1414 ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، قم - ایران، چاپخانه مهر، چاپ اول، 1416 ق.

 

فیاض کابلی، محمد اسحاق، منهاج الصالحین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

فیض کاشانی، محمد محسن ابن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم - ایران، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1235 ق.

 

کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة - کتاب الوقف، مؤسسه کاشف الغطاء، نجف اشرف، چاپ اول، 1422 ق

 

گلستانی، اسماعیل، «مشروعیت جهت معامله و منجزات مریض»، مجله کانون وکلا، شماره 119، بهار 1351، ص 55-68.

 

مازندرانی، محمد هادی بن محمد صالح، شرح الکافی، المکتبة الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1382 ق.

 

مامقانی، عبد الله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، مجمع الذخائر الإسلامیة، قم، چاپ اول، 1316 ق.

 

محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم - ایران، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1408 ق.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران - ایران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

 

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن، کفایة الأحکام، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1423 ق.

 

مرعشی نجفی، شهاب الدین، منهاج المؤمنین، قم - ایران، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی - ره، چاپ اول، 1406 ق.

 

مرعشی، محمد حسینی، خیر الکلام فی الغناء الحرام، نشر مرصاد، قم، چاپ اول، 1418 ق.

 

مصطفوی، محمد کاظم، فقه المعاملات، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1423 ق.

 

مصطفوی، محمد کاظم، مائة قاعدة فقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1421 ق.

 

مظفر، محمد رضا، حاشیة المظفر علی المکاسب، حبیب، قم، چاپ اول، بی‌تا.

 

مغنیه، محمد جواد، فقه الإمام الصادق علیه السلام، مؤسسه انصاریان، قم، چاپ دوم، 1421 ق.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم - ایران، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، الربا و البنک الإسلامی، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، چاپ اول، 1422 ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، مدرسه امام امیر المؤمنین - علیه السلام، قم، چاپ سوم، 1411‍ق.

 

منتظری نجف‌آبادی، حسین‌علی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم - ایران، نشر تفکر، چاپ اول، 1415 ق.

 

موسوی بجنوردی، محمد، قواعد فقهی، تهران - ایران، مؤسسه عروج، چاپ سوم، 1401 ق.

 

نایینی، محمد حسین، المکاسب و البیع، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1413 ق.

 

نراقی، محمد بن احمد، مشارق الأحکام، قم - ایران، کنگره نراقیین ملأ مهدی و ملأ احمد، چاپ دوم، 1422 ق.

 

نراقی، احمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، چاپ اول، 1417 ق.

 

همدانی، رضا بن محمدهادی، حاشیة کتاب المکاسب، قم، چاپ اول، 1420 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم، 1421 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، سؤال و جواب، تهران، مرکز نشر العلوم الإسلامی، چاپ اول، 1415 ق.