بررسی قاعده فقهی «حرمت اکل مال به باطل» از دریچه حقوق و اقتصاد

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 49، شماره 4 - شماره پیاپی 111، اسفند 1396، صفحه 111-134   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v49i4.52307

نویسنده

شادی کسنوی^*

دانشجوی دکتری حقوق نفت و گاز دانشگاه تهران

چکیده

قاعده فقهی حرمت اکل مال به باطل به عنوان یک اصل کلی حقوقی که سر منشاء بسیاری از قواعد فقهی و مواد قانونی است، ریشه در مبانی اخلاقی و اقتصادی دارد. لذا ضرورت دارد در کنار مبانی اخلاقی و نگاه از دریچه حقوق سنتی ، بعد اقتصادی و لزوم کارایی اعمال این قاعده نیز از زاویه میان رشته ای حقوق و اقتصاد مورد ارزیابی قرار گیرد.
توجه به این مسئله که تا چه حد نیازهای اقتصادی جامعه در ایجاد این قاعده فقهی نقش داشته اند، آیا به طور مطلق اعمال این قاعده و مواد قانونی که ریشه در قاعده مذکور دارند، از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر است یا اینکه ضرورت کارایی اقتصادی این قاعده فقهی، دامنه اعمال این قاعده را محدود می سازد، سوالاتی هستند که پاسخ به آنها به شفافیت کارکرد عملی قاعده حرمت اکل مال به باطل در بازار و جامعه کمک خواهد کرد.

کلیدواژه‌ها

قاعده فقهی «حرمت اکل مال به باطل»؛ کارایی اقتصادی؛ هزینه- فایده

مراجع

اسماعیلی، اسماعیل، «اکل مال به باطل در بینش فقهی شیخ انصاری»، فصلنامه فقه، شماره 1، پاییز 1373، صص 127 - 147.

 

بابایی، ایرج، «مبانی نظری رویکرد تحلیل اقتصادی حقوق»، فصلنامه حقوق و سیاست، 1386، دوره 9، شماره 23، صص 13- 60.

 

بادینی، حسن، «بررسی تطبیقی مسئولیت مدنی ناشی از رقابت نامشروع تجاری»، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دوره 42، 1390، شماره 4، صص 78- 59.

 

بادینی، حسن، «مبانی فلسفی نگرش اقتصادی به حقوق»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 1382، دوره 62، شماره صفر، صص 91- 135.

 

باقری، محمود، «در جستجوی مطلوبیت: تحلیلی از قضیه کاوز در تعامل حقوق و اقتصاد»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1389، دوره 40، شماره 101، صص 19- 38.

 

بجنوردی، محمدحسن، القواعد الفقهیه، قم، دلیل ما، 1426 ق.

 

جعفری تبار، حسن، ملک معنی در کنار، تقریرات فلسفه مالکیت فکری دانشگاه تهران، 1391 -1392.

 

دادگر، یدالله، «پیش درآمدی بر سنتز حقوق و اقتصاد»، مجله تحقیقات حقوقی، 1385، شماره 43، صص 163- 206.

 

دادگر، یدالله، درآمدی بر تحلیل اقتصادی حقوق، انتشارات پژوهشکده اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس و نور علم، 1390.

 

سالواتوره، دومینیک، تئوری و مسائل اقتصاد خرد، ترجمه حمید رضا ارباب، نشر نی، 1393.

 

شریف زاده، محمد جواد و الیاس نادران، «تحلیل اقتصادی حقوق مالکیت در اسلام (با تاکید بر مفهوم هزینه‌های مبادله)»، فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، 1389، سال نهم، شماره 36، صص 5- 31.

 

صاحب، طیبه، «تأثیر کارایی بر ساختار حقوق مالکیت فکری»، فصلنامه حقوق مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 1391، شماره 3، صص 215- 229.

 

صاحب، طیبه، مبانی حقوق مالکیت فکری از دیدگاه اقتصادی، رساله دکترای حقوق خصوصی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1388.

 

صفایی، سید حسن، مقالاتی درباره حقوق مدنی و حقوق تطبیقی، تهران، نشر میزان، چاپ اول، 1375.

 

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی التفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمد خامنه، قم، موسسه مطبوعات دارالعلم، 1389.

 

طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1377.

 

عامری، پرویز و سید مهدی نوابی، «ضمان ناشی از استیفای نامشروع درحقوق ایران و فرانسه»، مجله مطالعات حقوق دانشگاه شیراز، 1388، دوره اول، شماره سوم، صص 95- 124.

 

عامری، پرویز، «مبانی اداره مال غیر در اسلام»، مجله فقه و اصول، 1381، شماره 1، صص 45- 68.

 

عامری، پرویز، اداره مال غیر در حقوق ایران، رساله دکتری حقوق خصوصی، دانشگاه تربیت مدرس، 1376.

 

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: الزام‌های خارج از قرارداد (ضمان قهری)، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1374.

 

کاویانی، کوروش، «درآمدی بر تحلیل اقتصادی حقوق»، فصلنامه حقوق و سیاست، 1386، دوره 9، شماره 23، صص 61- 102.

 

کوتر، رابرت و تامس یولن، حقوق و اقتصاد، ترجمه یدالله دادگر و حامده اخوان، نشر نور علم، چاپ هشتم، 1392.

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه: بخش مدنی (مالکیت-مسئولیت)، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ بیست و دوم، 1388.

 

مدیر شانه چی، کاظم، آیات الاحکام، نشر سمت، چاپ اول، 1378.

 

منکیو، گریگوری، مبانی علم اقتصاد، ترجمه حمیدرضا ارباب، نشر نی، چاپ هفتم، 1392.

 

منکیو، گریگوری، نظریه اقتصاد خرد، ترجمه حمیدرضا ارباب، نشر نی، چاپ اول، 1387.

 

Ariel Porat, "Expanding Restitution: Liability for Unrequested Benefits" John M. Olin Program in Law and Economics Working Paper No. 388, 2008.

 

Bouckaert, Boudewijn and De Geest, Gerrit," Private takings, private taxes, private compulsory services: The economic doctrine of quasi contracts", International Review of Law and Economics, Volume 15, Issue 4, December 1995, pp. 463-487.

 

Calabresi, Guido, "An Introduction to Legal Thought: Four Approaches to Law and to the Allocation of Body Parts", Stanford Law Review, Vol. 55, No. 6 (Jun., 2003), pp. 2113-2151.

 

Calabresi,G. & A. D. Melamed, "Property Rules, Liability Rules, and Inalienability: One View of the Cathedral", Harvard Law Review, Vol. 85, No. 6 (Apr., 1972), pp. 1089-1128.

 

Long, Robert A., "A Theory of Hypothetical Contract", The Yale Law Journal, Vol. 94, No. 2 (Dec., 1984), pp. 415-434.

 

Posner, Richard A. and Rosenfield, Andrew M., "Impossibility and Related Doctrines in Contract Law: An Economic Analysis", Journal of Legal Studies, 1977.

 

Posner, Richard A., "The Decline of Law as an Autonomous Discipline: 1962-1987", 100 Harvard Law Review 761 (1987).

 

Posner, Richard A., Economic Analysis of Law, Boston, Little Brown, 1986.

 

Posner, Richard A., Economic Analysis of Law, (3rd edn), Boston, Little Brown,1986.

 

Producers Lumber & Supply Co. v. Olney Bldg. Co., 333 S.W.2d 619 (Tex. App. 1960)

 

Prosser, William and Keeton, W., The Law of Torts, 5th edn, St. Paul, West Publishing Company, 1984.

 

Rao, P.K, The Economics of Transaction Costs: Theory, Methods and Application, palgrave (uk) , 2003.

 

Sakulin,Wolfgang, Trademark Protection and Freedom of Expression: An Inquiry Into the Conflict Between Trademark Rights and Freedom of Expression Under European Law, Kluwer Law International, 2011.

 

Swaney, James.A, "An Externality and Community", Journal of Economic Issues, Volume 15, 1981 - Issue 3, pp. 615-627.

 

Wonnell, Christopher T., "Unjust Enrichment and Quasi-Contract", Contract Law and Economics, ed: Gerrit de Geest, 1999