گفتمان‌های گردشگری خانه‌های دوم در نواحی روستایی: شناسایی ادراک ذهنی ساکنان شهری (مطالعة موردی: روستاهای ییلاقی پیرامون شهر سبزوار)

Journal of Research and Rural Planning

Article 9, Volume 8, Issue 1 - Serial Number 24, January 0, Pages 143-167   

DOI: 10.22067/jrrp.v8i1.73552

Author

رضا خسروبیگی بزچلویی^*

دانشگاه حکیم سبزواری

Abstract

چکیده مبسوط
1. مقدمه
اکثر کلانشهرهای کشور چند سالی است که علاوه بر بیماری شلوغی و تراکم جمعیت گذشته- دچار ویروس ویرانگر جدیدی یعنی آلودگی هوا شده‌اند. این در حالی است که مسوولان امر جز تجویز نسخه‌های موقتی همچون تعطیلی مدارس و ادارات، گسترش محدوده طرح ترافیک، برخورد با خودروها و موتورسیکلت های دودزا و تعطیلی برخی از کارخانجات و معادن چاره‌ای برای درمان این معضل بزرگ نیاندیشیده‌اند. وقتی از مردم درباره زندگی ایده آل سوال می شود آرزو می‌کنند تعطیلاتی پیش بیاید تا چند روزی از شهر دور شده و به جایی بروند که دیگر از شلوغی و آلودگی خبری نباشد(با این گفته که دیگر شهر برای زندگی مناسب نیست)؛ به همین خاطر است که در حال حاضر بحث جریان های شهرگریزی  و اقامت در مناطق ییلاقی خوش آب و هوا و ساخت خانه‌های دوم و ویلایی داغ است. تقاضای خروج صرفا مختص کلانشهرها نبوده و با کمال تعجب در شهرهای میانی و کوچک نیز شاهد چنین حرکت‌هایی هستیم و تقاضای روز افزون برای بهره‌گیری و اقامت از مناطق ییلاقی خوش آب‌وهوا وجود دارد. در سایه این گستردگی تقاضا، گفتمان عامه‌پسند خانه‌های دوم و ویلایی به موازات مفهوم حومه و حومه سازی قرار می‌گیرد که می تواند چارچوب مناسبی را برای تحلیل چرایی گرایش‌های ساکنان شهری به مناطق ییلاقی پیرامون فراهم سازد. می‌توان گفت، تقاضاهای خروج از کلانشهرها و شهرهای میانی کوچک به نواحی ییلاقی و پیرامون به طور همزمان از یک آبشخور گفتمانی یعنی تصویر شاعرانه از روستا آب می‌خورد تا تجربیات روزمره. در مقاله حاضر به بررسی نقش تصویر شاعرانه در شکل‌دهی به ترجیحات سکونتی و خاصه ساخت و اسکان در خانه‌های دوم پیرامون شهر پرداخته شده است. البته، نقطه شروع برای محقق تجزیه و تحلیل تصاویر منحصر به فرد از محل‌های خاص روستایی است که رفتارهای مهاجرتی و اسکان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
2. مبانی نظری تحقیق
بخش قابل توجهی از مطالعات در جغرافیای روستایی بر موضوع تصویر شاعرانه از روستا متمرکز شده اند. تصویر شاعرانه از روستا به «تصورات عامه پسندانه» و عمومی مردم از "آرامش و سادگی زندگی دهقانی و همبستگی با طبیعت" اشاره دارد. شورت (1992) در مطالعه خود تصویر شاعرانه از روستا را این گونه توصیف کرده است: بیش از حد سالم و پاکیزه، بیش از حد روح انگیز و معنوی، بیش از حد طبیعی؛ و به طورکلی بکر و دست نخورده عاری از هر گونه ناخالصی. تصویر رایج از زندگی روستایی که ارتباط نزدیک با طبیعت دارد و هم آوایی با آهنگ زمین و فصول را به نمایش می‌گذارد: به عبارتی، تصویر کارت پستالی از زندگی روستایی. بل(2006) سه نوع از تصویر شاعرانه از روستا را از یکدیگر متمایز کرده است، یعنی تصویر شاعرانه شبانی از کشاورزی که منعکس کننده چشم‌انداز کشاورزی هنرمندانه است تا صنعتی و مهندسی شده؛ تصویر شاعرانه طبیعی از حیات وحش که تاکیدی است پیشافرهنگی، ماقبل انسانی، زمین دست نخورده و بکر و طبیعت رام نشدنی؛ و تصویر شاعرانه ورزشی از ماجراجویی که در آن روستا به عنوان زمین بازی و به نوعی خطر کردن قابل شناسایی است. وپسالینن و پیتکانن(2010) نیز مطالعه‌ای درباره تصاویر شاعرانه روستاهای فنلاند و ارتباط آن با گفتمان‌های عامه پسند خانه‌های دوم انجام داده‌اند. این پژوهش به موازات خط فکری بل یعنی تقسیم‌بندی چشم‌اندازهای طبیعی و کشاورزی، سنت‌های زندگی روستایی و ماجراجویانه از تصاویر شاعرانه روستایی قرار داشت. آن‌ها نیز بر حضور نیرومند تصاویر شاعرانه به عنوان "نقطه مشترک" ما بین زندگی سنتی و تاریخی روستایی و زندگی کالایی شده روستایی، صحه می‌گذارند.
3. روش شناسی تحقیق
رویکرد کیفی و روش تحلیل گفتمان برای استخراج ادراک ذهنی ساکنان شهری(تجربیات تصاویر شاعرانه) در دستور کار قرار گرفت. بر همین اساس، 38 مصاحبه نیمه ساخت یافته با مالکان خانه‌های دوم و به صورت هدفمند به عمل آمد. مطالعه حاضر در تفرجگاه‌های ییلاقی پیرامون شهر سبزوار معروف به منطقه طبس صورت گرفته است: شامل روستاهای طبس، سنگ سفید، رازقند، بازقند و دیواندر.
4 یافته های تحقیق
در این پژوهش گسترش خانه‌های دوم در روستاهای کوهستانی پیرامون شهر سبزوار مبتنی بر گفتمان‌های شامل چشم اندازهای طبیعی و کشاورزی، سنت‌های زندگی روستایی و فعالیت های تفریحی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. روایت‌های به دست آمده نشان داد که روستاگرایی و فضای روستایی از طریق تصاویر شاعرانه و مفاهیم ایده‌آل و آرمانی بازنمایی شده و فرهنگ گسترش خانه‌های دوم با تکیه بر این انتزاعات شکل گرفته است. به طور خلاصه، تجربیات تصاویر شاعرانه ساکنان شهری و مالکان خانه‌های دوم از حضور و اقامت در روستا را می توان در یک چارچوب سه گانه معرفی نمود: چشم‌اندازهای طبیعی به عنوان حیات وحش بکر و دست نخورده شناخته می شود؛ شیوه زندگی در خانه‌های دوم و حضور در روستا تقلیدی از سنت‌های زندگی روستایی است؛ و در نهایت، محیط سکونتگاهی برای تفریح و گذران اوقات فراغت مورد استفاده قرار می گیرد.
گرچه شناسایی ادراک ذهنی ساکنان شهری(تجربیات تصاویر شاعرانه) در روستاهای کوهستانی پیرامون شهر سبزوار از بسیاری جهات منحصر به فرد است (به طورکلی این مورد مطالعاتی می‌تواند به عنوان فرهنگ خانه‌های دوم در ایران بررسی شود)، اما شباهت‌های فراوانی هم با فرهنگ خانه دوم در سطح جهان (کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و استرالیا و جنوب شرق آسیا) دارد. چراکه در روایت های بدست آمده از مالکان خانه‌های دوم به کلیدواژه هایی همچون چشم اندازهای بکر و دست نخورده، سنت‌های زندگی روستایی و تفریحات طبیعت محور برخورد می‌کنیم که در ادبیات عمومی گردشگری خانه‌های دوم و مطالعات تجربی صورت گرفته برجسته شده است.  به طورکلی، تصاویر سه گانه یاد شده به هم پیوسته و از یکدیگر مجزا نیستند، اما ترکیب آنها تصویری خاصی از فرهنگ خانه‌های دوم ارائه می دهد، همان الگویی که در روستاهای کوهستانی پیرامون شهر سبزوار بدست آمده است.
5. بحث و نتیجه گیری
بی شک تصاویر شاعرانه و بازسازی مفاهیم روستاگرایی و حومه‌سازی و مصرفی شدن روستا (جریان‌های پساتولیدگرایانه) برای تفریح و گذران اوقات فراغت با بهره‌گیری از طبیعت و محیط سنتی و فرهنگی روستا یکی از مهمترین دلایل گسترش خانه‌های دوم در روستاهای کوهستانی پیرامون شهر سبزوار محسوب می شود، اما بسیاری از مولفه های گذشته نظیر کشاورزی، قناعت و ساده زیستی در ساخت‌و‌ساز، همبستگی اجتماعی و اقدامات جمعی به آن اضافه شده و ساختار متفاوتی از تصاویر شاعرانه را عرضه می‌دارد.

Keywords

تصاویر شاعرانه; گفتمان; چشم اندازهای طبیعی و کشاورزی; سنت های زندگی روستایی; فعالیت های تفریحی; سبزوار

References

1. Barke, M. (2008). Second homes in the Spanish housing market: One market or two? Journal of Housing and the Built Environment, 23(4), 277-295.

2. Baylina, M., & Gunnerud Berg, N. (2010). Selling the countryside: Representations of rurality in Norway and Spain. European Urban and Regional Studies, 17(3), 277-292.

3. Bell, D. (1997). Anti-idyll: rural horror. Contested countryside cultures: Otherness, marginalisation and rurality, United Kingdom, Psychology Press.

4. Bell, D. (2006). Variations on the rural idyll. Handbook of Rural Studies, Newbury Park, California, Sage Publications.

5. Bell, M. M. (2007). The two-ness of rural life and the ends of rural scholarship. Journal of Rural Studies, 23(4), 402-415.

6. Brewer, D. D., Garrett, S. B., & Rinaldi, G. (2002). Free‐listed items are effective cues for eliciting additional items in semantic domains. Applied Cognitive Psychology, 16(3), 343-358.

7. Bunce, M. (2003). Reproducing rural idylls. Country Visions, London, Pearson Education.

8. Bunce, M. (2005). The countryside ideal: Anglo-American images of landscape. London, Routledge.

9. Cloke, P. (2003). Knowing ruralities. Country visions, London, Pearson Education.

10. Cloke, P., & Milbourne, P. (1992). Deprivation and lifestyles in rural Wales. —II. Rurality and the cultural dimension. Journal of Rural Studies, 8(4), 359-371.

11. Creswell, J. W., & Creswell, J. D. (2017). Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Newbury Park, California, Sage Publications.

12. Crosta, N., Davies, A., & Maguire, K. (2006). The new rural paradigm: Policies and Governance, Paris, OECD Publications.

13. Daugstad, K. (2008). Negotiating landscape in rural tourism. Annals of Tourism Research, 35(2), 402-426.

14. Foucault, M. (1994). An Interview with Michel Foucault. In J. D. Faubion (Ed.), Power (Vol. 3, pp. 239-297). New York: The New Press.

15. Halfacree, K. (2006). Rural space: Constructing a three-fold architecture. Handbook of Rural Studies, Newbury Park, California, Sage Publications.

16. Halfacree, K. (2007). Trial by space for a ‘radical rural’: Introducing alternative localities, representations and lives. Journal of Rural Studies, 23(2), 125-141.

17. Halfacree, K. H. (1993). Locality and social representation: space, discourse and alternative definitions of the rural. Journal of Rural Studies, 9(1), 23-37.

18. Halfacree, K. H. (1995). Talking about rurality: Social representations of the rural as expressed by residents of six English parishes. Journal of Rural Studies, 11(1), 1-20.

19. Halfacree, K., & Boyle, P. (1998). Migration, rurality and the post-productivity countryside, London, Wiley.

20. Halliday, J., & Coombes, M. (1995). In search of counter urbanization: Some evidence from Devon on the relationship between patterns of migration and motivation. Journal of Rural Studies, 11(4), 433-446.

21. Hallikainen, V. (1998). The Finnish Wilderness Experience, Finnish Forest Research Institute, Finland, Rovaniemi Research Station.

22. Halseth, G. (1998). Cottage country in transition: A social geography of change and contention in the rural-recreational countryside, Canada, McGill-Queen's University Press.

23. Hoggart, K. (1990). Let's do away with rural. Journal of Rural Studies, 6(3), 245-257.

24. Hugo, G., & Bell, M. (1998). The hypothesis of welfare-led migration to rural areas: The Australian case, United States, John Wiley and Sons.

25. Ilbery, B. (Ed.). (1998). The geography of rural change, London, Routledge.

26. Jones, O. (1995). Lay discourses of the rural: Developments and implications for rural studies. Journal of Rural Studies, 11(1), 35-49.

27. Kneafsey, M. (2003). The New Countryside: Geographic Perspectives on Rural Change, Canada: Brandon University, Rural Development Institute.

28. Levitas, R. (2007). Looking for the blue: The necessity of utopia. Journal of Political Ideologies, 12(3), 289-306.

29. Müller, D. K. (2007). Second homes in the Nordic countries: Between common heritage and exclusive commodity. Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, 7(3), 193-201.

30. Nimegeer, A., & Farmer, J. (2016). Prioritising rural authenticity: Community members' use of discourse in rural healthcare participation and why it matters. Journal of Rural Studies, 43(1), 94-103.

31. Phillips, M., Fish, R., & Agg, J. (2001). Putting together ruralities: Towards a symbolic analysis of rurality in the British mass media. Journal of Rural Studies, 17(1), 1-27.

32. Rye, J. F. (2011). Conflicts and contestations. Rural populations’ perspectives on the second homes phenomenon. Journal of Rural Studies, 27(3), 263-274.

33. Sharpley, R., & Jepson, D. (2011). Rural tourism: A spiritual experience? Annals of Tourism Research, 38(1), 52-71.

34. Short, B. (Ed.). (1992). The English rural community: Image and analysis. Cambridge: Cambridge University Press.

35. Shucksmith, M. (1993). Farm household behaviour and the transition to post‐productivism. Journal of Agricultural Economics, 44(3), 466-478.

36. Shucksmith, M., Brown, D. L., Shortall, S., Vergunst, J., & Warner, M. E. (Eds.). (2012). Rural transformations and rural policies in the US and UK, London, Routledge.

37. Stake, R. E. (2005). Qualitative case studies. In N. K. Denzin, & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research (2nd ed.) (pp. 443-466). Thousand Oaks: Sage Publications.

38. Terluin, I. J. (2003). Differences in economic development in rural regions of advanced countries: An overview and critical analysis of theories. Journal of Rural Studies, 19(3), 327-344.

39. Van Auken, P. M. (2010). Seeing, not participating: Viewscape fetishism in American and Norwegian rural amenity areas. Human Ecology, 38(4), 521-537.

40. Van Auken, P. M., & Fredrik Rye, J. (2011). Amenities, affluence, and ideology: Comparing rural restructuring processes in the US and Norway. Landscape Research, 36(1), 63-84.

41. Vepsäläinen, M., & Pitkänen, K. (2010). Second home countryside. Representations of the rural in Finnish popular discourses. Journal of Rural Studies, 26(2), 194-204.

42. Ward, N., & Ray, C. (2004). Futures analysis, public policy and rural studies. University of Newcastle Upon Tyne: Centre for Rural Economy.

43. Williams, D. R., & Kaltenborn, B. P. (2013). The use and meaning of recreational cottages in Norway and the USA, Colorado, Leisure/tourism geographies: Practices and geographical knowledge.

44. Winchester, H. P., & Rofe, M. W. (2005). Christmas in the ‘Valley of Praise’: Intersections of the rural idyll, heritage and community in Lobethal, South Australia. Journal of Rural Studies, 21(3), 265-279.

45. Woods, M. (2005). Rural geography: Processes, responses and experiences in rural restructuring. London, Sage Publications.

46. Zhou, L. (2014). Online rural destination images: Tourism and rurality. Journal of Destination Marketing & Management, 3(4), 227-240.