تحلیل اسطورة کیومرث در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران بر مبنای رویکرد نقد اسطوره شناختی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 45، شماره 1 - شماره پیاپی 176، خرداد 1391، صفحه 37-64   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v45i1.15989

نویسنده

فرزاد قائمی^*

فردوسی مشهد

چکیده

کیومرث، یکی از شخصیت‌های بنیادین در تاریخ اساطیری ایران است که اگر چه در گاهان زرتشت و ریگ ودای هندی نمود ندارد، در فرهنگ زرتشتی عصر ساسانی به عنوان نخستین انسان اهمیت بسیاری پیدا کرده و در خدای نامه‌ها، شاهنامه و متون تاریخی عصر اسلامی به نخستین پادشاه تبدیل شده است. در این جستار، با رویکرد نقد اسطوره‌ای، ضمن تحلیل الگویی و تطبیق ساختاری خویشکاری‌های اساطیری شخصیت کیومرث در متونی که روایت اسطورة او را تشکیل داده‌اند و مقایسة این اسطوره با روایات هم ارز آن در فرهنگ‌های مختلف، به تبیین ژرف ساخت کهن الگویی اسطورة کیومرث پرداخته‌ایم. بر همین مبنا، خویشکاری‌های اساطیری شخصیت کیومرث در سه عنوان کهن الگوی انسان نخستین، زوج آغازین و قهرمان فرهنگی بررسی و طبقه بندی شده و از تحلیل الگویی خاستگاه‌های پیش تاریخی و فلسفی روایت او در ارتباط با پیش نمونة زروانی آن این نتیجه حاصل شده است که در نحلة زروانی- زرتشتی دورة ساسانی و فرقه‌هایی چون زروانیه و کیومرثیه که در جبرگرایی و اختربینی آن عصر تأثیر بسزایی داشتند، روایت کیومرث تکراری از الگوی کهن فروپاشی غول خدای نخستین در فرهنگ زروانی است؛ شخصیتی که می توان او را دربردارندة الگویی از"عالم‌ صغیر" در این جهان بینی قلمداد کرد که از تسلسل و تکرار پیش نمونة "عالم‌ کبیر" (زروان‌) حاصل شده است.

کلیدواژه‌ها

کیومرث؛ زروان؛ شاهنامة فردوسی؛ اساطیر ایران؛ کهن الگو؛ انسان نخستین