بازنگری فقهی در مشروعیت و پی‌آمد غبن حادث

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 112، خرداد 1397، صفحه 47-68   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i1.42942

نویسندگان

مهدی شعبانی^{* 1}؛ احمد باقری²

¹دانشگاه خوارزمی

²دانشگاه تهران

چکیده

تا به امروز، در فقه کلاسیک امامیه و حقوق تعهّدات ایران، تنها شکل مؤثر از وضعیت نابرابری عرفی و فاحش میان ارزش مالی تعهّدات دوسویه قراردادی، گونه سنّتی و آشنای پدیده حقوقی ـ اقتصادی «غبن» دانسته شده است که از آن، به «غبن مقارن» (در زمان تشکیل قرارداد) تعبیر می‌شود. این پرسش مطرح است ‌که زوال متأخّر عدالت معاوضی پس از انعقاد معامله و در دوره اجرای تعهّدات عقدی چه تأثیری بر روی حیات اعتباری قرارداد و یا بر میزان تعهّدات نهایی دو طرف معامله خواهد گذاشت؟ سکوت و خلأ نصّ خاصّ قانونی در مقرّرات ایران و نیز قرائت‌های مجمل و گاه نافیِ نفوذ «غبن حادث» از متون و منابع حقوق مدنی اسلام از یک‌سو و نیاز روابط تجاری درون‌مرزی و برون‌مرزی به حمایت حقوقی از قراردادهایی که پیوسته در معرض دگرگونی شرایط حاکم بر خود هستند، از سویی دیگر، نگارندگان را بر آن داشت که به بازخوانی اصل مشروعیت و پی‌آمدهای احتمالی نظریه غبن حادث در متون و منابع اجتهادی فقه امامیه بپردازند. در جستار حاضر، ضمن تلاش برای بازتعریف مطلق واقعه غبن و شناسایی موضوعی خصوص غبن حادث، جایگاه حکمی زوال حادث تعادل عوضین قراردادی، تبیین و کارایی آن در معاملات معاوَضی مغابَنی، بر مبنای قاعده نفی ضرر و نظریه شرط ضمنی مشروع و نافذ اعلام شده، پی‌آمد متناسب و عادلانه آن نیز تعدیل قضایی تعهّدات از راه الزام غابن به بذل مابه‌التفاوت و در صورت عدم امکان تعدیل، خیار فسخ عقد برای مغبون معرّفی شده است.

کلیدواژه‌ها

قرارداد؛ غبن حادث؛ ضرر؛ شرط ضمنی؛ تعدیل تعهّدات

مراجع

قرآن کریم.

ابن ابی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی الئالی العزیزیة، قم، دار سیّد الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق.

ا‌بن بابویه، محمّدبن‌ علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع ـ دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.

اصغری، محمد، «عدالت به مثابه قاعده فقهی حقوقی»، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 39، شماره 1، تهران، بهار 1388.

اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة (مع تعلیق آیةالله العظمی الإمام الخمینی)، قم، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدّس سرّه، چاپ اول، 1422 ق.

انصاری، مرتضی‌بن محمّد امین، کتاب المکاسب المحرّمة و البیع و الخیارات، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، قم، چاپ اول، 1415 ق.

ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیّة، قم، نشر الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

بحرالعلوم، محمّد بن محمّدتقی، بلغة الفقیه، منشورات مکتبة الصادق، تهران، چاپ چهارم، 1403 ق.

جزائری مروج، محمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، مؤسّسة دار الکتاب، چاپ اول، 1416 ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، کتاب‌خانه گنج دانش، تهران، چاپ هفدهم، 1386.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح ـ تاج اللّغة و صحاح العربیّة، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1410ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1417 ق.

خمینی، روح‌الله، الرسائل، قم، مؤسّسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ اول، 1410 ق.

خمینی، روح‌الله ، زبدة الأحکام، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1404 ق.

خمینی، روح‌الله ، کتاب البیع، تهران، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1421 ق.

خمینی، مصطفی، مستند تحریر الوسیلة، تهران، مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، بی‌تا.

خویی، ابوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، قم، دار الهادی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1410 ق.

خویی، ابوالقاسم ، مصباح الفقاهة، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان ـ سوریه، دارالعلم ـ الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

رشتی، حبیب الله بن محمد علی، فقه الإمامیّة ـ قسم الخیارات، قم، کتاب‌فروشی داوری، چاپ اول، 1407 ق.

سبحانی، جعفر، المختار فی أحکام الخیار، قم، مؤسّسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول، 1414 ق.

سنهوری، عبدالرزّاق أحمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت، دارإحیاء التراث العربیّ، 1952 م.

سیستانی، علی، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ اول، 1414 ق.

شریفی، الهام‌الدین و ناهید صفری، «مطالعه تطبیقی اثر هاردشیپ (عسر و حرج) در اصول حقوق قراردادهای اروپایی (PECL)، اصول قراردادهای تجاری بین‌المللی (یونیدروا) و حقوق ایران»، حقوق تطبیقی (نامه مفید)، شهریور 1389، دوره 5 (16)، شماره 2 (79)، صص 3 – 24.

شفائی، محمّدرضا، بررسی تطبیقی نظریه تغییر اوضاع‌ و احوال در قراردادها، ققنوس، تهران، چاپ اول، 1376.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسّسة المعارف الإسلامیّة، چاپ اول، 1413 ق.

شهیدی، مهدی، آثار قراردادها و تعهّدات (حقوق مدنی، ج 3)، تهران، مجد، چاپ سوم، 1386.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، چاپ اول، 1414 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1404 ق.

صدر، محمّد باقر، المعالم الجدیدة للأصول، قم، کنگره شهید صدر، چاپ دوم، 1425 ق.

صدر، محمّد باقر ، دروس فی علم الأصول، قم، مؤسّسة النشر الإسلامیّ، چاپ پنجم، 1418 ق.

صدر، محمّد باقر ، قاعدة لاضرر و لاضرار، قم، دار الصادقین للطباعة و النشر، چاپ اول، 1420 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی فیما تعمّ به البلوی (المحشّی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1419 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم ، حاشیة المکاسب، قم، مؤسّسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع ‌البحرین، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

طوسی، محمّد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلّمین فی أحکام الدین، تهران، مؤسّسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411 ق.

علّامه حلّی، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1414 ق.

فخّارطوسی، جواد، «پژوهشی در تعدیل قرارداد»، فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، شماره 27، مؤسّسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم، شماره 27، پاییز 1380.

فخلعی، محمّدتقی و مجتبی ولی‌اللّهی، «بررسی شرط معاصرت سیره عقلا با عصر معصومان»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، پاییز و زمستان 1389، شماره پیاپی 1/85.

فخلعی، محمّدتقی، «پژوهشی در چیستی سیره عقلا و نسبت آن با حکم عقل»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول، دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، بهار و تابستان 1389، شماره پیاپی 1/84.

فیّومی مقری، احمد بن محمّد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.

قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1412 ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی قواعد عمومی قراردادها، شرکت انتشار ـ بهمن برنا، چاپ دوم، 1376.

کاشف‌الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة ـ کتاب البیع، نجف، مؤسّسه کاشف الغطاء، چاپ اول، 1422 ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیّة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مامقانی، عبدالله بن محمّدحسن، نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، قم، مجمع الذخائر الإسلامیّة، چاپ اول، 1350 ق.

مجلسی، محمّدباقر بن محمّدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمّة الأطهار علیهم‌السلام، بیروت، مؤسّسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410 ق.

محقّق‌داماد، مصطفی و اسماعیل نعمت‌اللهی، «عهدی یا تملیکی بودن اجاره اشخاص»، نامه حقوقی مفید، ج 2، شماره 2، قم، 1385.

محقّق‌داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه و معظم عناوینه الموسوعیّة علی طریقة کتب الفقه، بی‌نا، 1377.

مظاهری، معصومه و زهرا آل اسحاق خوئینی، «قاعده فقهی، حقوقی انصاف»، فصلنامه مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره بیست و هفتم، بهار 1391.

مظفّر، محمّدرضا، حاشیة المظفّر علی المکاسب، قم، حبیب، چاپ اول، بی‌تا.

منتظری، حسین‌علی، رساله استفتائات، قم، بی‌نا، چاپ اول، بی‌تا.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمّدحسن، جامع الشّتات فی أجوبة السؤالات، تهران، مؤسّسه کیهان، چاپ اول، 1413 ق.

نائینی، محمّدحسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرّسین حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1413 ق.

نائینی، محمّدحسین ، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمّدیّة، چاپ اول، 1373 ق.

نراقی، احمد بن محمّدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسّسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1415 ق.

وحید خراسانی، حسین، تحقیق الأصول، قم، الحقائق (مرکز تحقیق و ترجمه و نشر آلاء ـ چاپ صداقت)، چاپ دوم، 1383.