روایی اسقاط حق اقامه دعوا در فقه امامیه (با تأکید بر نظریه شیخ صدوق)

فقه و اصول

مقاله 1، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 112، خرداد 1397، صفحه 85-106   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i1.39981

نویسندگان

سهند صادقی بهمنی^{* 1}؛ حسین صابری²؛ کریم عبداللهی نژاد²

¹دانش آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مرور زمان در قالب اسقاط حق اقامه دعوا، به عنوان یک قاعده آمره مرتبط با حقوق شکلی از اهمیت بسزایی در دانش حقوق برخوردار است. این قاعده به معنای آن است که با گذشت مدتی مشخص در قانون، دیگر دعوی یا شکایت قابل استماع نیست. اهمیت موضوع تا بدانجا است که به واسطه آن می‌توان در حقوق مدنی با صدور قرار عدم استماع و در حقوق کیفری با صدور قرار موقوفی تعقیب یا موقوفی اجرای پرونده قضایی مطروح را با هر درجه از اهمیت مختومه اعلام نمود و با این اقدام، نوعی نظم حقوقی در ساختار قضایی کشور به وجود آورد و از ورود و انباشتن حجم میلیونی پرونده‌ها جلوگیری کرد. با این حال این قاعده که پیش از انقلاب اسلامی در قانون آیین دادرسی مدنی مورد استفاده قرار می‌گرفت، پس از آن با توجه به نظریه اکثریت شورای نگهبان، در امور مدنی غیر شرعی اعلام شد، گرچه در بخش تعزیرات مورد تأیید قرار گرفت. پرسش اساسی این است که آیا می‌توان با استناد به ضوابط شرعی از مرور زمان در حقوق مدنی شکلیِ امروزین بهره برد؟ اصولاً نظریه فقیهان امامیه در این باره چیست؟ نگارندگان بر این باورند که با توجه به سازوکارهای شرعی و روایات موجود در منابع معتبر فقهی و نظریه برخی فقیهان امامیه، می‌توان صحت شرعی یا لااقل عدم اشکال شرعی سقوط حق اقامه دعوا را بواسطه مرور زمان اثبات نمود. بر این اساس نگارندگان با این فرض که مرور زمان موجد و مسقط اصل حق، منشاء روایی ندارد، به نقد رأی مخالفین مرور زمان مسقط حق اقامه دعوا که نظر مشهور فقیهان امامیه است، پرداخته و وجوهی بر رد آن و اثبات صحت شرعی مرور زمان اقامه کرده‌‌اند.

کلیدواژه‌ها

مرور زمان؛ نظم حقوقی؛ شیخ صدوق؛ اسقاط حق؛ اقامه دعوا

مراجع

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی، المقنع، قم، موسسه امام هادی علیه السلام، چاپ اول، 1415 ق.

 

ابن بابویه، محمد بن علی ، کتاب من لایحضره الفقیه، قم، انتشارات دفتر اسلامی، چاپ دوم، 1413 ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر، چاپ سوم، 1414 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، 1428 ق.

 

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، الهادی، چاپ اول، 1419 ق.

 

بحرانی، حسین بن محمد، الانوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرایع، قم، مجمع البحوث العلمیة، چاپ اول، بی‌تا.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1405 ق.

 

بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، 1429 ق.

 

ترابی، علی اکبر، الموسوعة الرجالیة المیسرة، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، چاپ دوم، 1424 ق.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دائرة المعارف علوم قضایی، تهران، گنج دانش، 1381.

 

جعفری لنگرودی ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1378 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن، الفصول المهمة فی اصول الائمة، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

 

_ حر عاملی، محمد بن حسن ، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1409 ق.

 

حر عاملی، محمد بن حسن ، هدایة الامة الی احکام الائمة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، مرکز النشر الثقافة الاسلامیة، چاپ پنجم، 1372.

 

دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی‌تا.

 

دیلمی، احمد، بررسی فقهی و حقوقی مرور زمان، قم، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، چاپ اول، 1384.

 

سبحانی، جعفر، ارشاد العقول الی مباحث الاصول، قم، موسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1424 ق.

 

شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، چاپ اول، 1414 ق.

 

شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهیدی، مهدی، سقوط تعهدات، تهران، انتشارات مجد، 1381.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

 

صدر، محمد باقر، اقتصادنا، ترجمه محمد کاظم موسوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، آل بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1418 ق.

 

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، انتشارات مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال للکشی، قم، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1404 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، الاستبصار فیمااختلف من الاخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1390 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، الرسائل العشر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1414 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، الفهرست، نجف، المکتبة الرضویة، چاپ اول، بی‌تا.

 

طوسی، محمد بن حسن ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1400 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن ، رجال الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1427 ق.

 

عدل، مصطفی، حقوق مدنی، تهران، انتشارات بحر العلوم، 1376.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال، نجف، المطبعة الحیدریة، چاپ دوم، 1381 ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق

 

فرج الصدة، عبدالمنعم، الحقوق الاصلیة العینیة، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1982 م.

 

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ اول، 1406 ق.

 

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی ، مفاتیح الشرایع، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، بی‌تا.

 

کاشف الغطاء، محمد حسین، تحریر المجلة، نجف، المکتبة المرتضویه، چاپ اول، 1359 ق.

 

کزازی، مجتبی، مرور زمان در حقوق جزای ایران، تهران، پایان نامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1353.

 

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دار الحدیث، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1429 ق.

 

مازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1416 ق.

 

متین دفتری، احمد، آیین دادرسی مدنی و بازرگانی، تهران، مجد، 1387.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، الوجیزة فی الرجال، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام، چاپ اول، 1420 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی ، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (ص)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی ، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاحکام، قم، انتشارات کتابخانه آیت الله نجفی، چاپ اول، 1406 ق.

 

مجلسی، محمد تقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، موسسه فرهنگ اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، 1406 ق

 

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، اسماعیلیان، چاپ پنجم، 1375.

 

مغنیه، محمد جواد، فقه الامام الصادق علیه السلام، قم، انصاریان، چاپ دوم، 1421 ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الاصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1430 ق.

 

نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.

 

نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1415 ق.

 

نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، 1408 ق.