بررسی و تحلیل قابلیت توسعۀ چندمرکزی در مقیاس فرامنطقه ای (نمونۀ موردی: استان مازندران)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 5، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 28، شهریور 1396، صفحه 151-169   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geography.v15i1.54356

نویسندگان

لیلا شمسی^* ؛ کرامت الله زیاری

دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین

چکیده

اهداف: مفهوم چندمرکزی یکی از مبهم‌ترین اصطلاحات در علوم منطقه‌ای است. بخشی از این ابهام به رویکردها و مقیاس‌های مختلف مربوط می‌شود. اگرچه اغلب پژوهش‌های اخیر، بر روی مقیاس شهری و به‌ویژه منطقۀ کلان‌شهری چندمرکزی تمرکز کرده‌اند، امّا کمتر به سطوح ملّی و استانی توجّه شده است. بنابراین مقالۀ حاضر سعی دارد تا با برشمردن ابعاد و مؤلّفه‌های این مفهوم در این مقیاس، به بخشی از این ابهامات پاسخ دهد و روش‌هایی را برای سنجش آن در کشور بیابد. سپس، قابلیت توسعۀ چندمرکزی را در سطح استان مازندران بسنجد.
روش: با توجّه به ماهیت و هدف پژوهش، از روش توصیفی ـ تحلیلی استفاده شده است. مطابق با ادبیات موضوع، دو بُعد مورفولوژیک و عملکردی را می‌توان در سطح کلان برای سنجش چندمرکزیتی شناسایی کرد. در تحلیل‌ها، شاخص نخست شهری، شاخص تقوایی، شیب رتبۀ اندازه و تحلیل کانونی به‌عنوان شاخص‌های مورفولوژیک و شاخص واسانن، تراکم شبکه و آنتروپی به‌عنوان شاخص‌های عملکردی به‌کار رفته‌اند.
یافته‌ها/ نتایج: نتایج تحلیل نشان می‌دهند مازندران دارای نظامی از مراکز متوازن و نسبتاً هم‌اندازه در گروه‌های جمعیتی مختلف و فاقد ساختاری سلسله‌مراتبی است. به‌علاوه، مراکز شهری به‌طور نسبتاً برابر در پهنۀ سرزمین پراکنده شده‌اند. از نقطه‌نظر عملکردی نیز، منطقه دارای همبستگی شبکه‌ای بالا، جریان‌ها و پیوندهای متوازن و دوطرفه و نظامی نسبتاً شبکه‌ای است.
نتیجه‌گیری: استان مازندران را می‌توان چه به-لحاظ مورفولوژیک و چه به‌لحاظ عملکردی، تبلوری از یک ساختار فضایی چندمرکزی تعریف کرد.

کلیدواژه‌ها

چندمرکزیتی؛ فرامنطقه ای؛ بُعد مورفولوژیک؛ بُعد عملکردی؛ استان مازندران

مراجع

1. تقوایی، م.؛ موسوی، م. (1389). نقدی بر شاخص‌های تعیین نخست‌شهری و ارائۀ شاخصی جدید، با نگاهی تحلیلی بر شاخص‌های نخست‌شهری در ایران. جغرافیا و مطالعات محیطی، 1(1)، 25ـ34.

2. داداش‌پور، ه.؛ حق‌جو، م.؛ و شهابی شهمیری، م. (1394). گونه‌شناسی سیر تکوینی منطقۀ شهری چندمرکزی مازندران مرکزی. پژوهش‌های دانش زمین، 6(12)، 51ـ63.

3. رزّاقی، ح.؛ زیاری، ک.؛ و سعیدی رضوانی، ن. (1390). مدل چندهسته‌ای و چندمرکزی شهر و کلان‌شهری، از نظریه تا عمل (مورد: شهر کرج). فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، 26(3)، 73ـ100.

4. زبردست، ا.؛ شهابی شهمیری، م. (1392). سنجش چندمرکزیتی مجموعه‌های شهری کشور (مطالعۀ موردی: آمل، بابل، قائم‌شهر و ساری). فصلنامۀ مطالعات شهری، 3(8)، 47ـ58.

5. سلیمانی، م.؛ نظریان، ا.؛ و یزدانی، م. (1389). تحلیل فضایی جریان حواله‌های بانکی در شبکۀ شهرهای ایران. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 2(7)، 1ـ30.

6. مرکز آمار ایران. (1390). سالنامۀ آماری استان مازندران. جلد دوم.

7. مهندسین مشاور مازند طرح. (1388). طرح آمایش استان مازندران تحلیل ساختار سیاسی قدرت در استان مازندران. جلد 45. ساری: انتشارات استانداری مازندران.

8. Baudelle, G. U. Y., & Peyrony, J. (2005). Striving for equity: Polycentric development policies in France. Built Environment, 31(2), 103-111.

9. Burger, M., & Meijers, E. (2012). Form follows function? Linking morphological and functional polycentricity. Urban Studies, 49(5), 1127-1149.

10. CEC (Commission of the European Communities). (1999). European spatial development perspective: Towards balanced and sustainable development of the territory of the EU. Retrieved from http:/ /ec.europa.eu/ regional_policy/ sources/ docoffic/official/reports/pdf/sum_en.pdf

11. CEC (Commission of the European Communities). (2001). Unity, solidarity, diversity for Europe, its people and territory (Second report on economic and social cohesion). Retrieved from http:// aei.pitt.edu/ 42147/ 1/ 2nd.v.2_report_ social_ cohesion.pdf

12. Davoudi, S. (2003). European briefing: Polycentricity in European spatial planning: From an analytical tool to a normative agenda. European Planning Studies, 11(8), 979-999.

13. Davoudi, S., & Wishardt, M. (2005). The polycentric turn in the Irish spatial strategy. Built Environment, 31(2), 122-132.

14. De Goei, B., Burger, M. J., Van Oort, F. G., & Kitson, M. (2010). Functional polycentrism and urban network development in the greater south east, United Kingdom: Evidence from commuting patterns, 1981–2001. Regional Studies, 44(9) 1149-1170.

15. ESPON 1.1.1. (2004). Potentials for polycentric development in Europe. Retrieved from https:// www.espon.eu/ sites/ default/ files/ attachments/fr-1.1.1 _ revised-full_0.pdf

16. Green, N. (2007). Functional polycentricity: A formal definition in terms of social network analysis. Urban Studies, 44(11), 2077-2103.

17. Hague, C., & Kirk, K. (2003). Polycentricity scoping study. London, England: Office of the Deputy Prime Minister.

18. Hall, P., & Pain, K. (Eds.). (2006). The polycentric metropolis: Learning from mega-city regions in Europe. London, England: Routledge.

19. Limtanakool, N., Dijst, M., & Schwanen, T. (2007). A theoretical framework and methodology for characterizing national urban systems on the basis of flows of people: Empirical evidence for France and Germany. Urban Studies, 44(11), 2123-2145.

20. Meijers, E. (2007). Clones or complements? The division of labour between the main cities of the Randstad, the Flemish Diamond, and the RheinRuhr area. Regional Studies, 41(7), 889-900.

21. Meijers, E. (2008). Measuring polycentricity and its promises. European Planning Studies, 16(9), 1313-1323.

22. Meijers, E. J., & Burger, M. J. (2010). Spatial structure and productivity in US metropolitan areas. Environment and Planning A, 42(6), 1383-1402.

23. Meijers, E., Waterhout, B., & Zonneveld, W. (2007). Closing the GAP: Territorial cohesion through polycentric development. European Journal of Spatial Development, 24, 1-24.

24. Parr, J. (2004). The polycentric urban region: A closer inspection. Regional Studies, 38(3), 231-240.

25. Roberts, M., Lloyd‐Jones, T., Erickson, B., & Nice, S. (1999). Place and space in the networked city: Conceptualizing the integrated metropolis. Journal of Urban Design, 4(1), 51-66.

26. Spiekermann, K., & Wegener, M. (2004, June). How to measure polycentricity? Paper presented at the ESPON 1.1.3 Project Meeting, Warsaw, Poland.

27. Vandermotten, C., Halbert, L., Roelandts, M., & Cornut, P. (2008). European planning and the polycentric consensus: Wishful thinking? Regional Studies, 42(8), 1205-1217.

28. Vasanen, A. (2012). Functional polycentricity: Examining metropolitan spatial structure through the connectivity of urban sub-centres. Urban Studies, 49(16), 3627-3644.

29. Waterhout, B. A. S., Zonneveld, W. I. L., & Meijers, E. (2005). Polycentric development policies in Europe: Overview and debate. Built Environment, 31(2), 163-173.