طبقه‌بندی مخاطرات رودخانه‌های شهری (مطالعه موردی: استان مازندران، شهر نوشهر)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 3، دوره 7، شماره 2 - شماره پیاپی 26، تیر 1397، صفحه 37-52   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geo.v7i2.66208

نویسندگان

رضا اسماعیلی^{* 1}؛ محسن رفیعی²؛ قاسم لرستانی²؛ کیا بزرگمهر³

¹دانشگاه مازندران

²مازندران

³آزاد اسلامی چالوس

چکیده

ژئومورفولوژی می‌تواند با مطالعه مخاطرات رودخانه‌ای در مدیریت سیستم‌های رودخانه‌ای مشارکت نماید. در این مطالعه، رودهای شهری نوشهر مورد بررسی و طبقه‌بندی قرار گرفتند. نوشهر در شمال ایران و استان مازندران واقع شده است. در این مقاله روشی برای طبقه‌بندی مخاطرات رودخانه‌ای در مناطق شهری پیشنهاد شده است. کار در سه مرحله صورت گرفته است: 1) بازه‌های کانال بر اساس ویژگی‌های ژئومورفیک و شاخص‌های تعدیل رود تفکیک شدند. حساسیت زئومورفیک هر بازه در سه گروه زیاد، متوسط و کم تقسیم‌بندی شدند. 2) در مرحله دوم، هر بازه رودخانه‌ای بر اساس فعالیت مستقیم انسان(مدیریت) و سازه­های رودخانه‌ای تقسیم‌بندی شدند. بازه‌های رودخانه‌ای به چهار گروه A، B، C و D گروهبندی شدند. در مرحله سوم، با ترکیب مراحل قبلی (تعدیل ژئومورفیک و فعالیت انسانی) رودهای شهری به 12 طبقه تقسیم‌بندی شدند. شدت فعالیت فرایندهای ژئومورفیک هم با مقادیر 1، 2 و 3 رتبه‌بندی شدند. ظرفیت تعدیل ژئومورفیک همه بازه‌ها در گروه متوسط و کم قرار دارد. بازه‌های رودهای کورکورسر(4-1) و ماشلک (14-12) تقریباً طبیعی بوده و در گروه MD و MC قرار دارند. این کانال‌ها ظرفیت تعدیل طبیعی متوسط داشته و مداخلات حفاظتی در کمتر از 10 درصد بازه وجود دارد. بازه‌های رودخانه گردکل در طبقه LA و LB طبقه‌بندی شدند. این کانال‌ها ظرفیت تعدیل طبیعی کمی داشته و کناره‌های آن‌ها با پوشش‌های محافظ حفاظت می‌شود. پس از طبقه‌بندی رود، مخاطرات کانال‌های رودخانه‌ای شامل فرسایش، رسوب‌گذاری، فعالیت انسانی و هیدرولوژی در هر بازه مورد بررسی قرار گرفتند. در طبقه MD فرسایش غلبه داشته و در طی سیلاب فرایند تعدیل طبیعی اتفاق می‌افتد. دخالت‌های انسانی مشاهده‌شده در این بازه‌ها شامل اشغال دشت سیلابی، انباشت نخاله‌های شهری و برداشت رسوب از بستر رود می‌شود. در طبقات LA و LB در همه بازه‌ها اشکال رسوب‌گذاری دیده می‌شود. رسوب‌گذاری موجب کاهش ظرفیت کانال و خروج سیل از بالای تراس­های آبرفتی شده که موجب ایجاد خسارت به مناطق شهری شده است.

کلیدواژه‌ها

مخاطرات رودخانه ای؛ رودهای شهری؛ طبقه بندی رود؛ نوشهر؛ مازندران

مراجع

اسماعیلی، رضا؛ لرستانی، قاسم؛ 1394. «ارزیابی اثرات شهرنشینی بر ویژگی‌های ژئومورفیک رودخانه‌ها، مطالعه موردی شهر نور، استان مازندران». پژوهش‌های دانش زمین. دوره 6. شماره4. 93-78.

اسماعیلی، رضا؛ لرستانی، قاسم؛ رجب پور، مریم؛ 1395. «ارزیابی ژئومورفیک و بررسی تغییرات بابل رود در محدوده شهر بابل، استان مازندران». مخاطرات محیط طبیعی. شماره 9، 88-77.

حسین‌زاده، سیدرضا؛ جهادی طرقی، مهناز؛ 1386. «اثرات گسترش شهر مشهد بر الگوی زهکشی طبیعی و تشدید سیلاب‌های شهری». پژوهش‌های جغرافیایی. شماره 61 ، 159-145.

حسین‌زاده، محمدمهدی؛ اسماعیلی، رضا؛ 1394. مبانی ژئومورفولوژی رودخانهای، مفاهیم، اشکال و فرایندها. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. چاپ اول.

رستمی‌خلج، محمد؛ مهدوی، محمد؛ خلیقی سیگارودی، شهرام؛ سلاجقه، علی؛1391.«تحلیل حساسیت متغیرهای مؤثر بر سیلاب شهری با استفاده از مدل SWMM». پژوهشنامه مدیریت حوزه آبخیز. سال سوم. شماره 5. 90-81..

قهرودی تالی، منیژه؛ مجیدی هرودی، آنیتا؛ عبدلی، اسماعیل؛ 1395. «آسیب پذیری ناشی از سیلاب شهری (مطالعه موردی: تهران، درکه تا کن)». جغرافیا و مخاطرات محیطی. شماره 17، 36-21.

Brierley, G.L., & Fryirs, K., 2005. Geomorphology and River Management: Application of the River Style framework. Blackwell publishing,UK.

Cherqui, F., Belmeziti, A., Granger, D., Sourdril, A., & Gauffre, P.L., 2015. Assessing urban potential flooding risk and identifying effective risk-reduction measures, Science of the Total Environment, 514, 418–425.

Chin, A., & Gregory, K.J., 2005. Managing urban river channel adjustments. Geomorphology, 69, 28–45.

Chin, A., O’Dowd, A.P., & Gregory, K.J., 2013. Urbanization and River Channels, Treatise on Geomorphology, 9, 809-827.

Doyle, M.W., Jonathan, M.H., Rich, C.F., & Spacie, A., 2000. Examining the effects of urbanization on streams using indicators of geomorphic stability. Physical Geography, 21(2), 155-181.

Dust, D.W., & Wohl, E.E., 2010. Quantitative technique for assessing the geomorphic thresholds for floodplain instability and braiding in the semi-arid environment. Journal of the International Society for the Prevention and Mitigation of Natural Hazards, 55(1), 145–160.

Ettinger, s., Mounaud, L., Magill, C., Yao-Lafourcade, A.F., Thouret, J.C., Manville, V., Negulescu, C., Zuccaro, G., Gregorio, D.D., Nardone, S., Uchuchoque, j.A.L., Arguedas, A., Macedo, L., & Llerena, N.M., 2015. Building vulnerability to hydro-geomorphic hazards: Estimating damage probability from qualitative vulnerability assessment using logistic regression, Journal of Hydrology, 541, 563-581.

Gregory, K.N., 2002. Urban channel adjustments in a management context: an Australian example, Environmental Management, 29 (5), 620–633.

Hardison, E.C., O’Driscoll, M.A., DeLoatch, J.P., Howard, R.J., & Brinson, M.M., 2009. Urban land use, channel incision and water table decline along coastal plain streams, North Carolina, Journal of the American water resources association (JAWRA), 45 (4), 1032-1046.

Hawley, R.J., Bledsoe, B.P., Stein, E.D., & Haines, B.E., 2012. Channel evolution model of semiarid stream response to urban-induced hydromodification, Journal of the American water resources association (JAWRA), 48(4), 722-744.

Henshaw, P.C., & Booth, D.B., 2000. Natural restabilization of stream channels in urban watersheds, Journal of the American water resources association (JAWRA), 36 (6), 1219-1236.

Hogan, D.M., Jarnagin, S.T., Loperfido, J.V., & Ness, K.N., 2014. Mitigating the effects of landscape development on streams in urbanizing watersheds, Journal of the American water resources association (JAWRA), 50 (1), 163-178.

McBride, M., & Booth, D.B., 2005. Urban impacts on physical stream condition: effects of spatial scale, connectivity, and longitudinal trends. Journal of the American Water Resources Association, 41 (3), 565–580.

Morelli, S., Battistini, A., & Catani, F., 2014. Rapid assessment of flood susceptibility in urbanized rivers using digital terrain data: Application to the Arno river case study (Firenze, northern Italy), Applied Geography, 54, 35-53.

Reid, H.E., & Brierly, G.J., 2015. Assessing geomorphic sensitivity in relation to river capacity for adjustment, Geomorphology, 251, 108-121.