جستاری دربارۀ بده بستان برخی واژه ها در زبان فارسی و عربی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 6، دوره 10، شماره 19، مهر 1397، صفحه 145-166   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v10i19.42968

نویسندگان

عبدالرحیم حقدادی^* ؛ محمدرضا عزیزی

دانشگاه بیرجند

چکیده

یکی از زمینه­ های تأثیرگذاری و تأثیرپذیری میان زبان و فرهنگ فارسی و عربی، پدیدة قرض­گیری و بده بستان واژه است که به‌ منظور بیان معانی و مفاهیم جدید، در دوره­های مختلف تاریخ دو زبان انجام گرفته است. ازآنجاکه ساخت آوایی، تعداد حروف الفبا و مبانی دو زبان مورد نظر، متفاوت است، بسیاری از واژه­های فارسی که به زبان عربی وارد شده، ساختِ آوایی متناسب با زبان عربی یافته است. از سوی دیگر، زبان فارسی در طی دوره­ های گذار از پارسی باستان به پهلویی و از پهلوی به دری دستخوش دگرگونی­های بسیار – به‌ ویژه در حوزه واژگانی- شده است. امروزه یافتن اصل فارسی بسیاری از واژه­ های عربی شده، کاری بسیار دشوار است و درعین‌حال از زمینه ­های پژوهشی است که پرداختن به آن ضروری می­ نماید. نگارندگان این مقاله برآنند تا با بررسی و تحلیل نمونه­ هایی از این "معربات" که از فارسی به عربی وارد شده و تغییراتی یافته و سپس در دوره ­های بعد به همان شکل تغییر یافتۀ زبان عربی، دوباره در زبان فارسی رواج یافته است، بپردازند. بیشتر به بررسی نمونه­ هایی پرداخته­ شد که شواهدی از آیات قرآن کریم و شعر عربی قدیم برای کاربرد آن وجود دارد و شکل عربی ­شده آن در متون فارسی به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

واژه های کلیدی: بده بستان واژه ها؛ معرّب و دخیل؛ زبان فارسی؛ زبان عربی

مراجع

کتابنامه

1. قرآن کریم.

2. ابن الأثیر، مجدالدین أبو السعادات المبارک بن محمد الجزری . (بی‌تا). النهایه فی غریب الحدیث و الأثر. بیروت: المکتبه العلمیه.

3. ابن المعتز، عبدالله . (بی‌تا). دیوان ابن المعتز. بیروت: دار صادر.

4. ابونواس، الحسن بن هانی . (بی‌تا). دیوان أبی نواس (الخمریات). حققه و قدّم له فوزی عطوی. بیروت: دار صعب.

5. أدّی شیر، السید . (1988 م). الألفاظ الفارسیه المعرّبه. بیروت: دار العرب للبستانی. ط2.

6. __________ . (1386). واژه‌های فارسی عربی شده. ترجمه سید حمید طبیبیان. تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.

7. ازهری، ابومنصور محمد بن أحمد . (1967 م). تهذیب اللغه. مصر: دار الکتاب العربی.

8. استرآبادی، محمدبن حسین رضی الدین . (1978 م). شرح الرضی علی الکافیه. [بی‌جا]: جامعه فاریونس.

9. الأعشی، میمون بن قیس . (1980 م). دیوان الأعشی. حققه و قدّم له فوزی عطوی. بیروت: دار صعب.

10. امام شوشتری، محمدعلی . (1347). فرهنگ واژه‌های فارسی در زبان عربی. تهران: چاپ بهمن.

11. امرؤالقیس، ابن حجر الکندی . (بی‌تا). دیوان امرئ القیس. بیروت: دارصادر.

12. برهان، محمدحسین بن خلف تبریزی . (1357). برهان قاطع. به اهتمام دکتر محمد معین. تهران: انتشارات امیرکبیر.

13. التونجی، محمد . (1998 م). معجم المعرّبات الفارسیه منذ بواکیر العصر الجاهلی حتی العصر الحاضر. راجعه الدکتور السباعی محمد السباعی. ط2. بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.

14. الجوالیقی، ابومنصور موهوب بن أحمد . (1966 م). المعرّب من الکلام الأعجمی علی حروف المعجم. تحقیق و شرح أحمد محمد شاکر. افست تهران.

15. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد . (1371). دیوان. به تصحیح علامه قزوینی و دکتر قاسم غنی. به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: انتشارات اساطیر. چ4.

16. خاقانی شروانی، افضل‌الدین بدیل بن علی نجار . (1357). دیوان. به کوشش ضیاء الدین سجّادی. [تهران]: انتشارات زوار.

17. خرمشاهی، بهاءالدین . (1368). حافظ‌نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی و سروش. چاپ3.

18. خیام، عمر بن ابراهیم . (1372). رباعیات خیام. تصحیح جلال الدین همایی. تهران: مؤسسه نشر هما. چ3.

19. دهخدا، علی اکبر . (1389). لغت‌نامه. نسخه الکترونیکی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. روایت چهارم.

20. رجائی بخارائی، احمدعلی [بی‌تا] فرهنگ اشعار حافظ. چ5‌. تهران: انتشارات محمدعلی علمی.

21. ریاحی، محمد امین . (1368). گلگشت در شعر و اندیشه حافظ. تهران: انتشارات علمی.

22. الزبیدی، مرتضی . (1414 هـ.). تاج العروس من جواهر القاموس. دراسه و تحقیق علی شیری. بیروت: دار الفکر.

23. سودی بسنوی، محمد . (1366). شرح سودی بر حافظ. ترجمه دکتر عصمت ستار زاده. تهران: انتشارات زرین و انتشارات نگاه. چاپ 6.

24. ............................................ . (1380). تازیانه‌های سلوک: نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنائی. [تهران]‌: آگاه. چ3.

25. صفی‌پور، عبدالرحیم بن عبدالکریم . (بی‌تا). منتهی الإرب فی لغه العرب. [بی‌جا]: کتابخانه سنایی.

26. ندا، طه . (1383). ادبیات تطبیقی. ترجمه هادی نظری منظم. تهران: نشر نی.

27. غنی، قاسم . (1368). یاداشت‌های دکتر قاسم غنی در حواشی دیوان حافظ. به کوشش اسمعیل صارمی. تهران: انتشارات محمد علی علمی. چ3.

28. فرّخ، کاوه . (1383). میراث پان عربیسم. ترجمه منوچهر بیگدلی خمسه. مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی. بهمن و اسفند. شماره 210 – 209‌: ص4 – 15.

29. فردوسی، ابوالقاسم . (1370). شاهنامه. تصحیح ژول مُل. مقدمه محمدامین ریاحی. تهران: انتشارات سخن. چ2.

30. النابغه الذبیانی . (1980 م). دیوان النابغه الذبیانی. حققه و قدّم له فوزی عطوی. بیروت: دارصعب.

31. ناصر خسرو قبادیانی . (1372). دیوان اشعار. [تهران]: دنیای کتاب. چ3.

32. نصرعلی، جهینه . (2003 م). الکلمات الفارسیه فی المعاجم العربیه. دمشق: دار طلاس.

33. المتنّبِی، أحمد بن حسین . (1428 هـ/ 2007 م). شرح دیوان المتنبِّی. وضعه عبدالرحمن البرقوقی. بیروت: دار الکتاب العربِی.

34. مولانا، جلال الدین محمد بلخی . (1375). مثنوی معنوی (از نسخه نیکلسون). نقد و تحقیق عزیزالله کاسب. [بی‌جا]: انتشارات گلی.

35. همایون‌فرخ، رکن‌الدین . (1369). حافظ خراباتی. جلد اول و دوم و سوم. تهران: اساطیر. چ2.

36. .................................. . (1370). حافظ خراباتی. جلد چهارم و پنجم. تهران: اساطیر. چ2.