تحلیل مفهوم شناختی سبّ مؤمن و بازپژوهی ادلّه در کیفیت دلالت بر حکم آن

فقه و اصول

مقاله 5، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 112، خرداد 1397، صفحه 151-171   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i1.48949

نویسندگان

سید هادی هاشمی مجد^{* 1}؛ رضا الهامی²؛ امین سلیمان کلوانق³

¹پردیس فارابی دانشگاه تهران

²دانشگاه تبریز

³دانشگاه قم

چکیده

ناسزا گویی - به ویژه سب مؤمن- از امور مبغوض نزد شارع و حرمت آن مورد اتفاق همه مسلمین است. با وجود این که این موضوع در برخی ابواب فقهی همچون مبحث منافیات عدالت و ابواب مکاسب محرّمه و حدود و تعزیرات، مطرح شده و احکام آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است لیکن ابهاماتی در آن هست که نیازمند پژوهش است.
از نتایج مهمّی که در این پژوهش، ضمن تحلیل مفهوم سب و واکاوی ادلة آن، به دست آمده توسعة مفهوم سب است؛ قیودی نظیر إنشائی بودن سب و مواجهه با مسبوب، که پنداشته شده بود مدخلیتی در صدق عنوان سب دارد نه در مفهوم لفظ سب و نه در ملاک حکم آن اعتبار دارد. در خصوص قید تأثّر و رنجش شخص مقابل نیز اگر متأثّر نشدن از سب، به جهت وجود خصوصیتی در او باشد، به سبب اطلاق ادلّه، خصوصیت یاد شده حکم سب را تغییر نمی‌دهد؛ امّا اگر به جهت وجود خصوصیتی در سخن باشد، به نحو تخصّص از موضوع سب خارج است.
در خصوص مسأله مقابله به مثل در سب نیز با کنار هم قرار دادن ادلّه، نظریة عدم جواز تلافی در سب، تقویت می‌شود، چون سب فی‌نفسه قبیح و از مصادیق «قول زور» و حرام است و علاوه بر حقّ النّاس، جهت حقّ اللهی نیز در آن هست، پس عنوان مقاصّه نمی‌تواند مجوّز ارتکاب آن گردد.

کلیدواژه‌ها

سب؛ رنجیدن؛ قول زور؛ مقابله به مثل

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر، مبارک بن محمّد، النّهایة فی غریب الحدیث والأثر، مصحّح: أحمد الزاوی، قم، اسماعیلیان، چاپ اوّل، 1364.

ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ دوّم، 1385 ق.

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، محقّق: محمّد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل، 1404 ق.

ابن منظور، محمدبن‌مکرم، لسان‌ العرب، بیروت، دار الفکر، چاپ سوّم، 1414 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجِنان و روح الجَنان، مصحّح: یاحقّی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1370.

اردبیلی، محمّد بن علی، جامع الرّواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق والأسناد، بیروت، مکتبة المحمّدی، بی‌تا.

انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب، قم، کنگره بزرگداشت شیخ انصاری، چاپ اوّل، 1415 ق.

انصاری، مرتضی بن محمد امین ، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، چاپ اوّل، 1419 ق.

ایروانی، علی، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اوّل، 1406 ق.

تبریزی، جواد، إرشاد الطّالب إلی التعلیق علی المکاسب، قم، اسماعیلیان، چاپ سوّم، 1416 ق.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصِّحاح، مصحّح: احمد عطّار، بیروت، دار العلم، چاپ اوّل، 1410 ق.

حرّ عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ اوّل، 1409 ق.

حصکفی، علاء الدّین، الدّرّ المختار شرح تنویر الأبصار، بیروت، دار الفکر، 1415 ق.

حکیم، محمّد تقی، الأصول العامّة للفقه المقارن، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ دوّم، 1979 م.

حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ اوّل، 1413 ق.

خلیل بن احمد، کتاب العین، محقّق: مخزومی، قم، نشر هجرت، چاپ دوّم، 1410 ق.

خمینی، روح ‌الله، الرسائل، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1385 ق.

خویی، ابو القاسم، مصباح الفقاهه، مقرِّر: توحیدی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

خویی، ابو القاسم ، موسوعة الإمام الخویی، قم، مؤسّسة إحیاء آثار الإمام الخویی (ره)، چاپ اوّل، 1418 ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، محقّق: صفوان داودی، بیروت، دار العلم، چاپ اوّل، 1412 ق.

روحانی، صادق، فقه الصّادق (ع)، قم، مدرسه امام صادق (ع)، چاپ اوّل، 1412 ق.

زمخشری، محمود بن عمر، أساس البلاغه، قاهره، دار الشعب، 1960 م.

سبحانی، جعفر، المواهب فی تحریر أحکام المکاسب، مقرّر: یعقوبی، قم، مؤسّسه امام صادق (ع)، چاپ اوّل، 1424 ق.

سبزواری، عبدالأعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، دفتر آیةالله سبزواری، چاپ چهارم، 1413ق.

شبیری زنجانی، موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه رای‌پرداز، چاپ اوّل، 1419 ق.

شریف رضی، محمّد بن حسین، نهج البلاغه، محقّق: عطاردی، قم، مؤسسة نهج البلاغه، چاپ اوّل، 1414 ق.

شهیدی، میرزا فتّاح، هدایة الطّالب إلی أسرار المکاسب، تبریز، چاپخانه اطّلاعات، چاپ اوّل، 1375 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محقّق: قوچانی، بیروت، إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

طباطبایی قمّی، تقی، عمدة المطالب فی التّعلیق علی المکاسب، قم، کتاب‌فروشی محلاّتی، چاپ اوّل، 1413ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.

طریحی، فخرالدّین بن محمد، مجمع البحرین، محقّق: حسینی، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، چاپ اوّل، 1416ق.

طوسی، محمّد بن حسن، العُدّة فی أصول الفقه، تحقیق: مهدی نجف، قم، آل‌البیت (ع)، بی‌تا.

علاّمه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ اوّل، 1414 ق.

کاشف الغطاء، جعفر، شرح القواعد، نجف، مؤسّسة کاشف‌الغطاء، 1420 ق.

کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهه-کتاب المکاسب، نجف، مؤسّسة کاشف‌الغطاء، 1422 ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، محقّق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

لاری، عبدالحسین، التعلیقة علی المکاسب، قم، مؤسّسه معارف اسلامی، چاپ اوّل، 1418 ق.

مازندرانی، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، محقّق: علاّمه شعرانی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، چاپ اوّل، 1382 ق.

مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، محقّق: عبدالرّحمن السورتی، اسلام آباد پاکستان، مجمع البحوث الإسلامیه، بی‌تا.

مجلسی، محمّدباقر بن محمد تقی، مرآة العقول، محقّق: رسولی، تهران، دار الکتب الإسلامیّه، چاپ دوّم، 1404ق.

محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد، قم، آل‌البیت (ع)، چاپ اوّل، 1408 ق.

مدنی شیرازی، علی‌خان، ریاض ‌السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین (ع)، محقّق: امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1415 ق.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس، محقّق: شیری، بیروت، دار الفکر، چاپ اوّل، 1414 ق.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی اَحکام القرآن؛ محقّق: بهبودی، تهران، جعفریّه، بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، مصحّح: عراقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اوّل، 1403 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الفقاهه-کتاب التجاره، قم، مدرسة الإمام علی علیه‌السّلام، چاپ اوّل، 1426 ق.

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، تعلیقةٌ علی منهج المقال، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل ، مصابیح الظلام، قم، مؤسسه وحید بهبانی، چاپ اوّل، 1424 ق.