بررسی تقدیم واجبِ دارای بدل در مرجحات باب تزاحم و مصادیق فقهی آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 113، شهریور 1397، صفحه 23-41   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i2.59001

نویسنده

سید ابوالقاسم حسینی زیدی^*

استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

از مرجحات مطرح شده در باب تزاحم این است که واجبی که دارای بدل نیست بر واجب دارای بدل مقدم می‌گردد. در مورد اثبات این کبرای کلی دلایل و وجوهی در علم اصول مطرح شده است و برای این کبرا و ضابطه کلی، دو مصداق به عنوان تطبیق بر این قاعده بیان شده است. در این جستار با واکاوی چهار دلیل از وجوهی که برای اثبات کبرا بیان شده و سپس بررسی دو مصداقی که مطرح گردیده است، به این نتیجه رسیده‌ایم که اگر واجب، دارای بدل عرضی باشد، اصلاً تزاحمی پدید نخواهد آمد و موضوعاً از محل بحث خارج است و اگر واجب، دارای بدل طولی باشد، در دو مقام باید بحث شود:
الف) در مورد اثبات کبرا در باب مرجحات باب تزاحم باید گفت: این مورد به عنوان ضابطه‌ای مستقل در مرحجات با تزاحم قابل قبول نیست بلکه باید در هر موردی مسأله به صورت مستقل مورد بررسی قرار گیرد و تمام ادله و وجوهی که برای تقریب این ضابطه کلی بیان شده‌اند، دچار خدشه هستند.
ب) در مورد دوران امر بین طهارت خبثیه و طهارت حدثیه باید گفت: نمی‌توان به روشنی از ادله استفاده نمود که در طهارت مائیه، قدرت شرعی اخذ گردیده است و لذا نمی‌توان از باب این ضابطه بر تقدم طهارت خبثیه بر طهارت حدثیه حکم نمود بلکه باید به دلیل دیگری تمسک نمود؛ در مورد دوران امر بین درک تمام نماز با تیمم در وقت و ادراک یک رکعت از نماز با وضو در وقت هم تنها به دلیل آن‌که درک کردن تمام نماز در وقت اهم است، تیمم کردن بر وضو گرفتن مقدم خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

واجبِ دارای بدل؛ واجبِ بدون بدل؛ ترجیح؛ قدرت عقلی؛ قدرت شرعی؛ مرجحات تزاحم

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن بابویه، محمّد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح و تعلیق: علی أکبر غفاری، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، چاپ دوّم، 1404 ق.

 

اصفهانی، محمّد حسین، الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، دار إحیاء العلوم الإسلامیه، چاپ اوّل، ۱۴۰۴ق.

 

اعتمادی، مصطفی، شرح الرسائل، قم، نشر شفق، چاپ دوّم، 1387.

 

أنصاری، مرتضی بن محمّد أمین، کتاب الطهارة، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ أعظم انصاری، چاپ اوّل، 1415 ق.

 

ایروانی، محمّدباقر، الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی، تهران، قلم، چاپ اوّل، 2007 م.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، موسسة آل البیت (علیهم‌السّلام)، چاپ اوّل، 1409ق.

 

آملی، هاشم، مجمع الأفکار و مطرح الأنظار، قم، المطبعه العلمیه، چاپ اوّل، 1395 ق.

 

بجنوردی، حسن، منتهی الأصول، قم، کتابفروشی بصیرتی، چاپ دوّم، بی‌تا.

 

بحرانی، محمّد صنقور علی، المعجم الاصولی، منشورات نقش، چاپ دوّم، 1426 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، موسسة النشر الإسلامی، چاپ اوّل، بی‌تا.

 

بروجردی، حسین، نهایة التقریر، مقرر: محمّد فاضل لنکرانی، بی‌تا.

 

تهرانی نجفی، هادی بن محمّد امین، محجة العلماء، تهران، بی‌نا، چاپ اوّل، 1320.

 

حائری یزدی، عبد الکریم، کتاب الصلاة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، 1404ق.

 

حر عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تصحیح: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

حکیم، محسن، حقائق الاصول، قم، مکتبة بصیرتی، 1372.

 

حکیم، محسن ، مستمسک العروة الوثقی، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، چاپ چهارم، 1404 ق.

 

حکیم، محمّدتقی، الاصول العامة للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل بیت ، چاپ دوّم، 1418 ه ق.

 

حکیم، محمّدسعید، المحکم فی اصول الفقه، قم، مؤسسه المنار، چاپ اوّل، 1414 ق.

 

حلی، حسین، اصول الفقه، قم، مکتبه الفقه و الاصول المختصه، چاپ اوّل، 1432 ق.

 

خمینی، روح‌الله، أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ دوّم، 1415 ق.

 

خمینی، روح‌الله ، تهذیب الاصول، مقرر: جعفر سبحانی، قم، دارالفکر، چاپ اوّل، 1382.

 

خمینی، روح‌الله ، کتاب الطهارة، قم، حکمت، چاپ اوّل، 1376 ق.

 

خمینی، روح‌الله ، مناهج الوصول إلی علم الأصول، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، 1415 ق.

 

خوئی، أبوالقاسم، محاضرات فی اصول الفقه، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، چاپ اوّل، 1422 ق.

 

خوئی، أبوالقاسم ، مصباح الاصول، قم، مکتبة الداوری، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

خوئی، أبوالقاسم موسوعة الإمام الخوئی، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.

 

روحانی، محمّدصادق، زبدة الاصول، قم، مدرسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، چاپ اوّل، 1412 ق.

 

سبحانی، جعفر، المحصول فی علم الاُصول، قم، موسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، چاپ اوّل، 1414 ق.

 

سیستانی، علی، الرافد فی علم الاصول، قم، مکتب آیة الله العظمی السید السیستانی، 1414 ق.

 

شهید اوّل، محمّد بن مکی، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم‌السّلام)، چاپ اوّل، 1419 ق.

 

صدر، محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، مقرر: سیدمحمود هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دایره المعارف الفقه الإسلامی، چاپ سوّم، 1417ق.

 

صدر، محمدباقر ، دروس فی علم الاصول، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ پنجم، 1418 ق.

 

صدر، محمدباقر ، مباحث الاصول، مقرر: سیدکاظم حائری، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اوّل، 1408 ق.

 

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی فیما تعمّ به البلوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوّم، 1409 ق.

 

طباطبایی، محمّدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

 

طباطبائی قمی، تقی، آراؤنا فی اصول الفقه، قم، المحلاتی (المفید)، چاپ اوّل، 1371.

 

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ایران، ناصر خسرو، چاپ سوّم، 1372 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن، الإستبصار فی ما إختلف من الأخبار، تحقیق و تعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الإسلامیة، بی‌تا.

 

طوسی، محمّد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اوّل، بی‌تا.

 

طوسی، محمّد بن حسن ، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ اوّل، 1407 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن ، العدة فی اصول الفقه، قم، محمّدتقی علاقبندیان، چاپ اوّل، 1417 ق.

 

طوسی، محمّد بن حسن ، تهذیب الأحکام، تحقیق و تعلیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1365.

 

عاملی، محمّد بن علی، مدارک الأحکام فی شرح عبادات شرائع الإسلام، بیروت، مؤسسه آل البیت «علیهم‌السّلام»، چاپ اوّل، 1411 ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اوّل، بی‌تا.

 

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الأفکار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، 1362.

 

عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، تصحیح و تعلیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، 1412ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، چاپ اوّل، 1414 ق.

 

علم الهدی، علی بن حسین، الذریعة إلی أصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، 1376.

 

فاضل لنکرانی، محمّد، إیضاح الکفایه، قم، نوح، 1385.

 

فاضل هندی، محمّد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1416 ق.

 

فیاض حسین عاملی، حسن محمّد، شرح الحلقة الثالثة، بیروت، شرکه المصطفی لاحیاء التراث، چاپ اوّل، 1428ق.

 

فیروزآبادی، مرتضی، عنایة الأصول فی شرح کفایة الاصول، قم، کتاب فروشی فیروز آبادی، چاپ چهارم، 1400ق.

 

 

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق: علی أکبر غفاری، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ سوّم، 1367.

 

مجلسی، محمّدباقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء (دار إحیاء التراث العربی)، چاپ دوّم، 1403 ق.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، استقلال، چاپ دوّم، 1409 ق.

 

مدرسی یزدی، عباس، نماذج الأصول فی شرح مقالات الأصول، قم، داوری، چاپ اوّل، 1383.

 

مشکینی أردبیلی، علی، إصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ پنجم، 1413 ق.

 

مظفر، محمّدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ چهارم، 1370.

 

منتظری، حسین‌علی، نهایة الاصول، قم، انتشارات القدس، چاپ اوّل، 1415 ق.

 

نائینی، محمّدحسین، أجود التقریرات، قم، مطبعه العرفان، چاپ اوّل، 1352.

 

نائینی، محمّدحسین ، فوائد الاصول، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1376.

 

هاشمی شاهرودی، محمود، أضواء و آراء: تعلیقات علی کتابنا «بحوث فی علم الاصول»، قم، موسسه دایره المعارف الفقه الإسلامی، بی‌تا.