چیستی‌شناسیِ مهر در ازدواج دائم و موقت

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 3، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 113، شهریور 1397، صفحه 43-64   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i2.19429

نویسندگان

حسین حلبیان^{* 1}؛ حسین ناصری مقدم²

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

درباره چیستی «مَهر» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی «مهر» را عوض و برخی هدیه دانسته‌اند. این مقاله با رویکردی تحلیلی و اجتهادی و با توجه به نظریات حقوقی در پی تبیین واقع بینانه این مقوله هماهنگ با منطق قرآن، روایات و موازین فقه و حقوق اسلامی است. نخست با توجه به مترادف‌های واژه «مهر» در لغت و کتاب و سنت، تصویری ابتدایی از «مهر» به ذهن مخاطب می‌بخشد و سپس با بحث‌ عمیق و استدلالی در باب ماهیت عقد نکاح به پاسخ به این سؤال اساسی می‌پردازد که آیا نکاح یک عقد معاوضی است تا «مهر» رنگ و بوی عوض پیدا کند و یا عقدی غیر معاوضی؟ سپس با رجوع به منابع فقه اسلامی بویژه قرآن و روایات اهل بیت (علیهم السلام) وارد بحث چیستی‌شناسی «مهر» می‌شود و وجوه گوناگون این نهاد چند وجهی را بیان می‌کند و به نقد و بررسی آنها می‌پردازد و پس از واکاوی این معنا به اختصار به ماهیت «مهر» در نکاح موقت که مشروع و مورد امضای پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است، می‌پردازد. بحث از ماهیت «مهر» علاوه بر ثمره نظری، ثمره عملی نیز در بردارد که در بحث کیفیت تقسیم یک مهر برای دو همسر ظاهر می‌شود.

کلیدواژه‌ها

جهاد ابتدایی؛ جهاد دفاعی؛ صلح؛ هرمونتیک؛ سنت نبوی؛ نسخ

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن حنبل، احمد بن محمد، المسند، بیروت، دارصادر، بی‌تا.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، کتابفروشی اسلامیه، چاپ سیزدهم، 1375.

 

انیس، ابراهیم و عبدالحلیم منتصر و عطیه صوالحی و محمد خلف‌الله احمد، المعجم الوسیط، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، الطبعة الرابعة، 1412 ق.

 

بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین، بی‎تا.

 

پولادی، ابراهیم، مهریه و تعدیل آن، تهران، نشر دادگستر، چاپ اول، 1383.

 

جصّاص، احمدبن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

 

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ سوم، 1404 ق.

 

حائری یزدی، عبدالکریم، کتاب النکاح، میرزا محمود آشتیانی، مشهد، چاپخانه خراسان، بی‌تا.

 

حجّتی، محمدباقر، و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تفسیر کاشف، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوم، 1370.

 

حر عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، بیروت، مؤسسة آل البیت،چاپ دوم، 1424ق.

 

حکیم، محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دارالتفسیر، چاپ اوّل، 1416 ق.

 

حلبیان، حسین، احکام مهریه در فقه شیعه، شیکاگو، چاپ اول، 2014 م.

 

_________، تعدیل مهر از منظر فقه و حقوق، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه علوم اسلامی‌رضوی، 1388.

 

خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، تهران، مکتبة الاعتماد،1403 ق.

 

دارقطنی، علی‌بن عمر، سنن الدار قطنی، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1417 ق.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، لبنان و سوریه، دارالعلم و الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، دارالفکر، بی‌تا.

 

سعیدی، محمدعلی، «بررسی شرط عندالاستطاعة در مهریه»، آموزه‌های حقوقی، شماره 13، بهار 1389.

 

شرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم، منشورات مکتبة آیة الله المرعشی الصاحب جواهر، 1403 ق.

 

شرف‌الدین، حسین، تبیین جامعه‌شناختی مهریه، چاپ اول، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تابستان 1380.

 

شهید اول، محمدبن مکی، اللمعة الدمشقیة، قم، دارالفکر، چاپ شانزدهم، 1380.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، مطبوعات اسماعیلیان، چاپ اول، 1373.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

شیخ الاسلامی، سید اسعد، احوال شخصیه، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1370.

 

شیخ بهائی، محمدبن حسین، جامع عباسی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1429 ق.

 

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتاب، چاپ اول، 1414 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1981 م.

 

صفایی، حسین، و اسدالله امامی، مختصر حقوق خانواده، تهران، نشر دادگستر، چاپ چهارم، 1380.

 

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، مطبوعات اسماعیلیان، چاپ اول، 1410 ق.

 

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعه مدرسین، بی‌تا.

 

طبرسی، فضل‌بن حسن، المؤتلف من المختلف، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1410ق.

 

طبرسی، فضل‌بن حسن ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، نشر اعلمی، چاپ اول، 1415 ق.

 

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1416 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1409 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، جامعه مدرسین، چاپ اوّل، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، المکتبة المرتضویة، چاپ دوّم، 1388 ق.

طیب، عبد الحسین، اطیب البیان، انتشارات اسلام، چاپ دوم، 1374.

 

عبده، محمد، تفسیر القرآن الکریم، محمد رشید رضا، دارالمنار، چاپ سوم، بی‌تا.

 

علیمرادی، امان‌الله، «بررسی ماهیت حقوقی مهریه، نوع رابطه آن با نکاح دائم در نظام حقوق خانوادگی اسلام»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هشتم، شماره 28، تابستان 1391.

 

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، منشورات جماعة المدرسین، چاپ اول، 1420 ق.

 

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

 

فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

 

فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر، قم، دارالهجرة، چاپ اول، 1405 ق.

 

قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405 ق.

 

کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی (خانواده)، تهران، شرکت انتشار، چاپ دوم، 1390.

 

کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی (حقوق خانواده)، تهران، نشر میزان، چاپ پنجم، 1385.

 

مامقانی، عبدالله، غایة السؤول فی انتصاف المهر بموت احد الزوجین قبل الدخول، بی‌جا، بی‌نا، چاپ دوم، بی‌تا.

 

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ سوّم، 1373.

 

محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانواده، تهران، نشر علوم اسلامی، چاپ سیزدهم، 1385.

 

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، نشرالهادی، چاپ چهارم، 1384.

 

مطهّری، مرتضی، آشنایی با قرآن، انتشارات صدرا، 1369.

 

مکارم‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب اسلامیه، چاپ سی و یکم، 1381.

 

موسوی، طاهر، المتعتان بین النصّ و الاجتهاد، مرکز الغدیر، چاپ اوّل، 1419 ق.