تبعیض در قصاص در فقه و حقوق موضوعه ایران

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 113، شهریور 1397، صفحه 65-82   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i2.46842

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ فاطمه اکبریان²

¹دانشگاه فردوسی مشهد

²یاسوج

چکیده

در فقه اسلامی برای احقاق حقوق قربانی و متهم در جرائم مربوط به نفس و عضو، شرایطی در نظر گرفته شده است پرسش این است که آیا امکان تبعیض در قصاص عضو وجود دارد به این معنا که مجنی علیه و یا ولی، نسبت به جانی، بخشی از قصاص را اجرا و بخشی دیگر را عفو یا مصالحه کند؟ در این مسئله سه دیدگاه فقهی وجود دارد: یک- تبعیض در قصاص کلاً پذیرفته شده است. دو- تبعیض در قصاص، تنها برای مرد قابل پذیرش است. سه- بر پایه قول به تفصیل در قطع چهار انگشت زن توسط مرد، زن می‌تواند دو انگشت مرد را به عنوان قصاص قطع کند و چیزی به عنوان مازاد بر دیه به مرد رد نمی‌کند، ولی وی نمی‌تواند سه انگشت مرد را قطع و یک انگشت را عفو کند. در این تحقیق با نقد دو دیدگاه اول و دوم، قول به تفصیل پذیرفته شده است.

کلیدواژه‌ها

قصاص؛ تبعیض در قصاص؛ اولیاء دم؛ عفو؛ رضایت جانی

مراجع

قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعه و النشر والتوزیع ـ دار صادر، 1414 ق.

اردبیلی، عبدالکریم موسوی، فقه القصاص، قم، انتشارات نجات، 1418 ق.

اعرجی، عبد المطلب بن محمد، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، تصحیح از محی الدین واعظی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ ق.

ایرانی ارباطی، بابک، مجموعه نظرهای مشورتی جزائی، مجد، تهران، ۱۳۸۷.

بازگیر، یدالله، قصاص عضو و دیه أعضاء، تهران، انتشارات جنگل جاودانه، 1388.

بهجت، محمد تقی، استفتائات بهجت، قم، دفتر حضرت آیه الله بهجت، 1428 ق.

تبریزی، جواد بن علی، تنقیح مبانی الاحکام- کتاب القصاص، قم، دار الصدیقه الشهیده، ۱۴۲۶ ق.

جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغه و صحاح العربیه، دار العلم للملایین، بیروت، 1410 ق.

حجتی، مهدی و مجتبی باری، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوق کنونی با مقدمه محمد علی اردبیلی، تهران، دادستان، 1390.

حر عاملی، محمد بن حسن، تحصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، موسسه آل البیت علیهم السلام. 1409 ق.

حسینی عاملی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار إحیا التراث العربی. بی‌تا.

حسینی‌شیرازی، محمد، الفقه، بیروت، دارالعلم، 1409 ق.

حکیم طباطبایی، محمد سعید، مسائل معاصرة فی فقه القضاء، نجف اشرف، دار الهلال، 1427 ق.

خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم،‌ 1423 ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، بی‌نا، بی‌تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، لبنان، دار العلم ـ الدار الشامیه، 1412 ق.

روحانی قمی، صادق حسینی، فقه الصادق علیه السلام، قم، دارالکتاب ـ مدرسه امام صادق علیه السلام، 1412ق.

روحانی، محمدصادق، استفتائات ‌قضایی (فارسی)، قم، دفترآیت‌الله‌روحانی، 1378.

زراعت، عباس، شرح قانون مجازات اسلامی بخش دیات و قصاص، تهران، انتشارات ققنوس، 1387.

سبزواری، عبد الأعلی، مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، موسسه المنار، 1413 ق.

شوشتری، محمد تقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، ۱۴۰۶ ق.

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دار التراث- الدار الإسلامیة، 1410 ق.

شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، انتشارات دفتر اسلامی حوزه علمیه قم، 1414ق.

شهید ثانی، زین‌الدین ‌بن ‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی ـ کلانتر)، قم، کتاب‌فروشی داوری 1410ق.

شهید ثانی، زین‌الدین ‌بن ‌علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، (حاشیه سلطان العلماء)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ ق.

شهید ثانی، زین‌الدین ‌بن ‌علی ، حاشیة ‌الارشاد، قم، انتشارات دفتر اسلامی حوزه علمیه قم، 1414 ق.

شهید ثانی، زین‌الدین ‌بن ‌علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، قم، موسسه المعارف الاسلامی، 1413 ق.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار إحیا التراث العربی، 1404 ق.

صانعی، یوسف، استفتائات قضایی، قم، انتشارات پرتو خورشید، 1388.

طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، کتاب فروشی مرتضوی، 1416 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقران الکریم، بیروت، دارالإحیاء التراث، بی‌تا.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، مکتبه مرتضویه الإحیاء آلاثار الجعفریه، 1387 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ‌1407 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی الأحکام الإیمان، قم، انتشارات دفتر اسلامی، 1410 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام علی مذهب الامامیه، مشهد، موسسه آل البیت، بی‌تا.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تلخیص المرام فی معرفه الأحکام، قم، دفتر انتشارات‌اسلامی، 1421 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی. 1413 ق.

عمید زنجانی، عباس‌علی، فقه سیاسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1421 ق.

فاضل موحدی لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (القصاص)، قم، مرکز فقهی أئمه اطهار (ع)، 1421 ق.

فاضل موحدی لنکرانی ، جامع‌المسائل، قم، انتشارات امیر قلم، بی‌تا.

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416 ق.

فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، موسسه اسماعیلیان، 1387.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1410 ق.

فیض‌کاشانی، محمد حسن بن‌ شاه مرتضی، مفاتیح‌ الشرایح، قم، انتشارات کتابخانه آیه‌الله مرعشی‌صاحب جواهر، بی‌تا.

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الراضی، بی‌تا.

قطب راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، تصحیح از سید احمد حسینی، قم، کتابخانه آیه‌الله ، ۱۴۰۵ق.

کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب ‌الاسلامیه، 1407 ق.

گلدوزیان، ایرج، محشای قانون مجازات اسلامی، تهران، مجد، 1391.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم السلام، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر،‌ 1410 ق.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، حدود و قصاص و دیات، تهران، مؤسسه نشر آثار اسلامی،‌ بی‌تا.

مجلسی، محمد تقی بن مقصود علی، یک دوره فقه کامل فارسی، تهران، موسسه انتشارات فراهانی، 1400 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، موسسه اسماعیلیان، 1408 ق.

محمدی خراسانی، علی، شرح تبصره المتعلمین، بی‌نا، بی‌تا.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج ‌العروس‌ من‌ جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

مرعشی صاحب جواهر، شهاب‌الدین، القصاص علی ضوء القرآن و السنه، قم، انتشارات آیه الله مرعشی صاحب جواهر، 1415 ق.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، چاپخانه حیدری، 1382.

مفید، محمّد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید- رحمة الله علیه،‌ 1413 ق.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی أحکام القرآن، تهران، المکتبه الجعفریه لإحیاء الآثار الجعفریه، بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد ، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات الاسلامی، 1403 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، استفتاءات جدید، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)‌، 1427 ق.

منتظری، حسین‌علی، رساله استفتائات، قم، بی‌نا، بی‌تا.

میر محمد صادقی، حسین، جرائم علیه اشخاص، تهران، نشر میزان، 1389.

یزدی، محمد، مسائل فقهی جدی