مجاز عقلی؛ مجاز یا حقیقت با رویکرد آمیختگی مفهومی در گفتمان قرآنی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 2، دوره 11، شماره 1، فروردین 1398، صفحه 25-55   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v11i20.58249

نویسندگان

کبری راستگو^* ؛ سیده فاطمه سلیمی

دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

نظریۀ آمیختگی مفهومی، در برنامه‌های تحقیقاتی ژیل فوکونیه و مارک ترنر ریشه دارد. این نظریه نتیجۀ بسط قالب نظری فضاهای ذهنی است. اصل سخن فوکونیه و ترنر آن است که ساختن معنی صرفاً از ترکیب معانی قبلی یا برقراری نگاشت‌هایی میان آن‌ها صورت نمی‌پذیرد، بلکه ساختن معنی، ساختاری نوظهور دارد که از ترکیب و ادغام عناصری تشکیل می‌شود که به‌طور مشخص در هیچ‌یک از درون‌دادها دیده نمی‌شود. بر این اساس، هدف جستار حاضر این است که با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به رویکرد زبان‌شناسی شناختی نشان دهد که چگونه نظریۀ آمیختگی می‌تواند تحلیل مجاز مفهومی، به‌ویژه نوع عقلی آن را دقت بخشد و تقابل برداشت مفسرین سنتی و شناختی را از مجاز تبیین نماید. مهم‌ترین رهیافت‌های این جستار نشان می‌دهد که کاربست نظریۀ آمیختگی می‌تواند ابعاد پنهان تعبیرهای زبانی و عناصر خیالی زبان قرآنی را آشکار سازد. همچنان‌که آمیختگی‌های مفهومی قرآن در زمینۀ پدیده‌های طبیعی نشان می‌دهد که چگونه قرآن مناسب‌ترین زمینه‌های مادی و عینی را برای تبیین حقایق عقلی و معنوی به‌کار گرفته است. افزون بر این تعابیر آمیختگی موجود در قرآن کریم، تعابیر اصیل و منطقی به حساب می­آیند که با توجه به مفهوم‌سازی ذهنی آن‌ها نه تنها مجاز نیستند، بلکه یک حقیقت عقلی به‌شمار می‌آیند.

کلیدواژه‌ها

زبان‌شناسی شناختی؛ آمیختگی مفهومی؛ مجاز عقلی؛ حقیقت؛ گفتمان قرآنی

مراجع

1. الآلوسی، سیدمحمود. (1415ق). روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی. ج6، 11، 15، تحقیق علی عبدالباری عطیة. ط الأولی. بیروت: دارالکتب العلمیة

2. ابن‌عاشور، محمدبن الطاهر. (1984م). التحریر والتنویر. ج1، 29. ط العاشرة. تونس: الدار التونسیة للنشر

3. أبوحیان‌الأندلسی، محمدبن یوسف. (1420ق). البحر المحیط فی التفسیر. ج6. تحقیق صدقی محمد جمیل. ط الأولی. بیروت: دارالفکر

4. اردبیلی، لیلا و دیگران. (1394)، «پیوستگی معنایی متن از منظر نظریۀ آمیختگی مفهومی»، دوماهنامۀ جستارهای زبانی، د6، ش5 (پیاپی 26). 27-47

5. استیور، دان. آر. (1384ش). فلسفۀ زبان دینی. ترجمۀ ابوالفضل ساجدی. تهران: نشر ادیان

6. برکت، بهزاد و دیگران. (1391ش). «روایت‌شناسی شناختی (کاربست نظریۀ آمیختگی مفهومی بر قصه‌های عامیانۀ ایرانی)». مجلۀ ادب‌پژوهی. ش21. 9-32

7. البیضاوی، عبدالله بن عمر. (1418ق). أنوارالتنزیل وأسرار التأویل. تحقیق محمدبن عبدالرحمن المرعشلی. ج4. ط الأولی. بیروت: دارإحیاء التراث العربی

8. پورابراهیم، شیرین و دیگران. (1390ش). «بررسی مفهوم بصیرت در زبان قرآن در چارچوب معنی‌شناسی شناختی». پژوهش‌های زبانشناسی. سال سوم. ش2. 19-34

9. الجرجانی، عبدالقاهر. (2002م). أسرارالبلاغة فی علم البیان. تعلیق السید محمد رشید رضا. ط الأولی. بیروت: دارالمعرفة

10. ـــــــــــــــــ. (2005م). دلائل الإعجاز. شرح وتعلیق محمد التنجی. ط الأولی. بیروت: دارالکتاب العربی

11. جوادی آملی، عبدالله. (1378ش). تفسیر تسنیم. ج2. قم: نشر اسراء

12. دبیرمقدم، محمد. (1379ش). زبان‌شناسی نظری پیدایش و تکوین دستور زایشی. تهران: سمت

13. الدرویش، محی‌الدین. (1412ق). إعراب القرآن وبیانه. ج1. ط. الثالثة. سوریة: دارالإرشاد للشؤون الجامعیة

14. الدسوقی، محمد بن عرفة. (1290ق). حاشیة الدسوقی علی شرح العلامة سعدالدین التفتازانی علی متن التلخیص. تصحیح محمد قطة العدوی. مصر: بولاق. المطبعة العامرة

15. روشن، بلقیس و لیلا اردبیلی. (1392ش). مقدمه‌ای بر معناشناسی شناختی، تهران: انتشارات علم

16. صادقی، لیلا. (1390 ش). «شناخت جهان متن رباعیات خیام بر اساس نگاشت نظام با رویکرد شعرشناسی شناختی». جستارهای ادبی. سال چهل و چهارم. ش 175. 107-129

17. صفوی، کورش. (1382ش). «بحثی دربارۀ طرح‌های تصویری از دیدگاه معنی‌شناسی شناختی». مجلۀ نامۀ فرهنگستان. ش21. 65-85

18. ــــــــــــــ. (1387ش). درآمدی بر معنی‌شناسی. چ سوم. تهران: انتشارات سورۀ مهر

19. الطباطبایی، سیدمحمدحسین. (1417ق). المیزان فی تفسیرالقرآن. ج19. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم

20. الطبری، أبوجعفر محمدبن جریر. (1412ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. ج22. ط الأولی. بیروت: دارالمعرفة

21. فاضلی‌کاشانی، حسن. (1392ش). «تأملی بر نظریه‌های صورت‌های معناشناسی: انگیزه/نما/موضوع». مجلۀ انسان و فرهنگ. ویژه‌نامۀ زبان و متن. سال دوم. ش3. 17-29

22. فخررازی، محمد بن عمر. (1411ق). مفاتیح الغیب أو التفسیر الکبیر. ج25، 30. بیروت: دارالکتب العلمیة

23. قائمی‌نیا، علی‌رضا. (1390ش). معنی‌شناسی شناختی قرآن. چ اول. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی

24. گلفام، ارسلان و سحر بهرامی‌خورشید. (1386ش). «نگاهی شناختی به مفهوم سببیت در زبان فارسی». پژوهش‌نامۀ علوم انسانی. ش55. 37-62

25. لایکوف، جورج و مارک جونسن. (2009م). الاستعارات التی نحیا بها. ترجمۀ عبدالمجید جحفه. ط.الأولی. الإسکندریه: دار توبقال للنشر

26. مدرسی، سیدمحمدتقی. (1419ق). من هدی القرآن. ج16. ط الأولی. طهران: دارمحبی الحسین

27. مکارم‌شیرازی، ناصر و دیگران. (1380ش). تفسیر نمونه. ج1. چ نوزدهم. تهران: دارالکتب الإسلامیة

28. موذنی، علی‌محمد و شهروز خنجری. (1393)، «تحلیل برخی از استعاره‌های مفهومی فارسی با استفاده از الگوی شبکه‌ای و ادغام»، مجلۀ ادب فارسی، سال4، ش1، (پیاپی 13)، 1-16

29. نورمحمدی، مهتاب. (1387). تحلیل مفهومی استعاره‌های نهج‌البلاغه: رویکرد زبان‌شناسی شناختی. پایان نامۀ کارشناسی ارشد. رشتۀ زبان‌شناسی همگانی. دانشگاه تربیت مدرس

30. Croft, William & Cruse, D. Alan. (2004). Cognitive Linguistics, New York, Cambridge University Press.