حاکمیت پارادایم «عدم حجیت اخبار آحاد» بر گفتمان فقهای شیعی سده 5-7

فقه و اصول

مقاله 6، دوره 50، شماره 2 - شماره پیاپی 113، شهریور 1397، صفحه 135-159   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i2.47939

نویسندگان

حامد مصطفوی فرد^{* 1}؛ سیدکاظم طباطبایی پور²؛ غلامرضا رئیسیان²

¹ولیعصر رفسنجان

²دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ساختارگرایان، از جمله توماس کوهن، به نقش ساختارها در تولید علم معتقدند و تاریخ علم را تاریخ دوره‌هایی می‌دانند که از هم کاملاً گسسته هستند و شاخصه هر دوره‌ای از تاریخ علم، ظهور پارادایمی جدید است که نظریه‌های علمی درون آن تولید شده و ظهور پیدا می‌کند. طبق این رویکرد، پیشرفت علم در قالب زنجیره‌ای خاص صورت می‌گیرد که حلقه اول آن را پیش علم (شبه علم) تشکیل می‌دهد؛ حلقه دوم را کارکرد علم متعارف، حلقه سوم را بحران علم متعارف، حلقه چهارم را انقلاب علمی و در نتیجه حلقه پنجم یعنی بروز علم متعارف جدید صورت می‌گیرد. مبتنی بر این مدل می‌توان چرایی مواجهه علمای شیعه با اخبار آحاد را در ادوار مختلف تاریخ تشیع مورد ارزیابی قرار داد. به عنوان مثال سده پنجم تا هفتم را باید عصر حاکمیت پارادایم «اصالت قرائن» دانست. این پارادایم فقط در دو برهه، یکی آغاز پیدایش خود (مرحله پیش علم) و دیگری دوران اضمحلال خود (مرحله بحران علم متعارف) دارای مخالفینی بود و در بین این دو مقطع ما شاهد حاکمیت بلامنازع پارادایم «اصالت قرائن» هستیم و هیچ عالمی را نمی‌یابیم که قائل به حجیت اخبار آحاد باشد؛ تا اینکه با فعالیت‌های علامه حلی و حلقه فکری ایشان، یک انقلاب علمی (تغییر پارادایم) صورت می‌گیرد و پارادایم «اصالت سند» بر فضای علمی مسلط و حاکم می‌شود و تا زمان ظهور اخباری‌گری این سلطه را حفظ می‌کند.

کلیدواژه‌ها

پارادایم؛ شیخ مفید؛ سیدمرتضی؛ خبر واحد؛ اصالت قرائن

مراجع

ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر (موسوعة إبن إدریس الحلی)، نجف، مکتبة الروضة الحیدریة، 1429 ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، النشر الإسلامی، 1406 ق.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، جواهر الفقه، قم، النشر الإسلامی، 1411 ق.

ابن زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع، قم، الإمام الصادق (ع)، 1417 ق.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، تهران، کتابخانه مصطفوی، 1328.

ابن طاووس، احمد بن موسی، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، قم، آل البیت (ع)، 1411 ق.

ابن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، قم، منشورات الرضی، 1363.

ابو الصلاح حلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، بی‌جا، بی‌نا، 1417 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1371.

پاکتچی، احمد، «ابن جنید اسکافی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1367.

پاکتچی، احمد، «اندیشه فقهی ابن ابی عقیل و مکتب متکلمان متقدم امامیه»، مقالات و بررسی‌ها، 76، پاییز و زمستان، 1383.

تونی، عبدالله بن محمد، الوافیة فی أصول الفقه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران، دانشگاه تهران، 1377.

حب الله، حیدر، نظریه السنه فی الفکر الامامی الشیعی (التکون و الصیروره)، بیروت، الانتشار العربی، 2006 م.

حسنی، محمود بن محمد، دقائق التأویل و حقائق التنزیل، تهران، نشر میراث مکتوب، 1381.

خامنه‌ای، علی، پیام به کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، فرودین، 1372.

سیدمرتضی (علم‌الهدی)، علی بن حسین، الانتصار، قم، النشر الإسلامی، 1415 ق.

سیدمرتضی (علم‌الهدی)، الذریعة الی اصول الشریعه، تهران، دانشگاه تهران، 1346 ق.

سیدمرتضی (علم‌الهدی)، الشافی فی الامامة، قم، إسماعیلیان، 1410 ق.

سیدمرتضی (علم‌الهدی)، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405 ق.

شریف رضی، محمد بن حسین، المجازات النبویة، قم، مکتبة بصیرتی، بی‌تا.

شیخ بهائی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، قم، مکتبة بصیرتی، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372 ق.

طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1363 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران، مکتبة جامع چهلستون، 1400 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، الخلاف، قم، النشر الإسلامی، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، العدة فی أصول الفقه، قم، تیزهوش، 1417 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، المبسوط فی الفقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة، 1351 ق.

طوسی، محمد بن حسن ، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1364 ق.

عاملی، حسن بن زین‌الدین، منتقی الجمان، قم، النشر الإسلامی، 1362 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، الرسالة السعدیة، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، 1410 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، مختلف الشیعة، قم، النشر الإسلامی، 1412 ق.

فاضل آبى، حسن بن ابى طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، النشر الإسلامی، 1408 ق.

فیض کاشانی، محمد محسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبة الامام أمیرالمؤمنین علی (ع)، 1406 ق.

قطب راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیة الله العظمی النجفی مرعشی، 1405 ق.

قمی، علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق بین الإمامیة و بین أئمة الحجاز و العراق، قم، زمینه‌سازان ظهور إمام عصر (عج)، بی‌تا.

کراجکی، محمد بن علی، التعجب من أغلاط العامة فی مسألة الإمامة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

کراجکی، محمد بن علی ، کنز الفوائد، قم، مکتبة المصطفوی، 1369 ق.

کوهن، توماس، ساختار انقلاب‌های علمی، ترجمه: سعید زیباکلام، تهران، سمت، 1389.

محقق حلی، جعفر بن حسن، الرسائل التسع، قم، کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی، 1413 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، سیدالشهداء (ع)، بی‌تا.

محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الأصول، قم، آل البیت (ع)، 1403 ق.

محقق‌داماد، مصطفی، «خواجه طوسی و علم اصول فقه»، همایش «خواجه نصیرالدین طوسی»، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه، 1393.

مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های إسلامی، 1368.

معارف، مجید، پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه، تهران، نشر ضریح، 1374.

مفید، محمد بن محمد، التذکرة بأصول الفقه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

مفید، محمد بن محمد، أوائل المقالات، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

مفید، محمد بن محمد، تصحیح الاعتقاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413 ق.

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، القوانین المحکمة فی الأصول، قم، احیاء الکتب الاسلامیة، 1430 ق.