نقش تحلیل فضایی و پهنه‌بندی آسیب‌پذیری ناشی از زمین‌لغزش در برنامه‌ریزی شهری مطالعۀ موردی: دامنه‌های شمال غرب کلان‌شهر تهران

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 6، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 29، اسفند 1396، صفحه 119-148   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geography.v15i2.36014

نویسندگان

علی شماعی^{* 1}؛ امیر کرم¹؛ نازیلا یعقوب‌نژاد اصل²؛ شهرام لطفی‌مقدم¹

¹دانشگاه خوارزمی

²دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

اهداف: در این پژوهش، به تحلیل فضایی پهنه‌های مستعد وقوع زمین‌لغزش در دامنه‌های شمال ‌غرب کلان‌شهر تهران با هدف برنامه‌ریزی‌های مناسب توسعة کالبدی – فضایی شهر و کاهش مخاطرات محیطی و پایداری فضاهای شهری پرداخته شده است.
روش: متغیرها و شاخص‌های موردمطالعه عبارت‌اند از: شیب، فاصله از گسل‌، سازندهای زمین‌شناسی، کاربری زمین، فاصله از رودخانه‌ها، میزان بارش، ارتفاع، جهت دامنه‌ها و فاصله از راه‌های ارتباطی است. روش پژوهش توصیفی، تحلیلی با بهره‌گیری از مدل فازی در جی‌آی‌اس است.
یافته ها/ نتایج: یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که پهنه‌های خطر زمین‌لغزش در مناطق شمال‌ غرب تهران، حدود ۴۷/۱۴درصد از مساحت محدودة موردمطالعه با درجة زیاد و بسیار زیاد و حدود ۳۸/۱۲ درصد از مساحت محدودة موردمطالعه در پهنة با خطر متوسط است. بقیة این منطقه که شامل حدود ۱۶/۷۳ درصد می‌شود، پهنة با خطر کم و بسیار کم است.
نتیجه‌گیری: تحلیل فضایی از پهنه‌های خطر زمین‌لغزش نشان می‌دهد که عوامل توپوگرافی و هیدرولوژی نقش مهمی در زمین لغزش دامنه ها دارند. همچنین، نتایج تحلیلی نشان می‌دهد که به‌دلیل شرایط توپوگرافی، فعالیت‌های زمین‌ساختی و زمین‌شناسی، بارش‌های سیل‌آسا و رعایت‌نشدن فاصله از حریم شبکه‌های زه‌کشی، ازجمله روددره‌ها و کاربری‌های نامناسب به‌ویژه برج‌سازی درشیب‌های تند، خطر وقوع زمین‌لغزش‌ها زیاد شده است. جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی به‌ویژه تبدیل باغات و مراتع به برج‌سازی و پایدارسازی دامنه‌ها، با هدف پیشگیری از مخاطرات محیطی بسیار ضروری است.

کلیدواژه‌ها

تحلیل فضایی؛ پهنه های آسیب‌پذیر؛ زمین‌لغزش؛ پایداری؛ کلان‌شهر تهران

مراجع

1. انتظاری، م.، غلام‌حیدری، ح.، و آقایی‌پور، ی. (۱۳۹۴). پهنه‌بندی خطر وقوع زمین‌لغزه با استفاده از مدل آنتروپی (حوزة موردمطالعه: آبریز زرآب). فصلنامة علمی- پژوهشی فضای جغرافیایی، ۵۰(15)، ۱۰۷ – ۱۲۳.

2. بنت، م.، و دوئل، آر. (۱۳۹۱). زمین‌شناسی زیست‌محیطی (ا. هرمزی، مترجم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

3. جلالی، ع. (۱۳۹۲). شناخت عوامل ژئومورفولوژیکی بحران‌زای شمال غرب تهران از درة فرحزاد تا چیتگر. (پایان‌نامة منتشرشدة کارشناسی‌ارشد ژئومورفولوژی)، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، ایران.

4. خبرگزاری جمهوری اسلامی. (1391). لبد کوهرنگ؛ روستایی که ناپدید شد. بازیابی از

http://www.irna.ir/fa/News/120315

5. رهنماراد، ج.، یادگارزایی، م.، و کنگی، ع. ( ۱۳۸۹). پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در منطقة اسکل‌آباد خاش با استفاده از روش آماری دومتغیره و سیستم اطلاعات جغرافیایی. فصلنامة زمین‌شناسی کاربردی، 4(6) ، ۲۵۷- ۲۷۷.

6. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. (۱۳۹۱). مدل رقومی ارتفاع استان تهران. تهران.

7. سازمان جنگل‌ها و مراتع. (۱۳۹۱). نقشة رقومی‌شدة کاربری زمین استان تهران. تهران.

8. سازمان زمین‌شناسی تهران. (۱۳۹۱). نقشة رقومی‌شدة زمین‌شناسی استان تهران. تهران.

9. سازمان هواشناسی کشور. (1389). آمار ایستگاه‌های اقلیمی استان تهران. تهران.

10. شریفی، ر. (۱۳۸۳). تحلیلی بر مقایسة دو روش نیل‌سون و اصلاح‌شدة آن در پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش (مطالعة موردی: حوزة آبخیز حسن‌آباد کال‌پوش شاهرود). دومین کنفرانس زمین‌شناسی مهندسی و محیط‌زیست ایران، تهران.

11. شماعی، ع.، و پوراحمد، احمد. (۱۳۹۱). بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافی (چاپ پنجم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

12. صالحی‌پور، ع. (۱۳۸۰). بررسی پارامترهای هیدرومورفیک مؤثر در حرکات دامنه‌ای حوضة آبریز قوری‌چای با استفاده از GIS. (پایان‌نامة منتشرنشدة کارشناسی‌ارشد رشتة ژئومورفولوژی)، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

13. صفاری، ا.، و مقیمی، ا. (1388). ارزیابی ژئومورفولوژیکی توسعة شهری و آسیب‌پذیری ناشی از زمین‌لغزش در دامنه‌های کوهستانی کلان‌شهر تهران. فصلنامة پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 67(41) ، 53-71.

14. عابدینی، م.، و فتحی، م. (۱۳۹۳). پهنه‌بندی حساسیت خطر وقوع زمین‌لغزش در حوضة آبخیز خلخال‌چای با استفاده از مدل‌های چندمعیاره. مجلة پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، ۴(2)، ۷۱- ۸۵.

15. فتاحی اردکانی، م.، غیومیان، ج.، و جلالی، ن. (۱۳۸۲). ارزیابی کارایی مدل‌های پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در حوضة آبخیز سد لتیان. مجلة زمین‌شناسی مهندسی، ۱(1)، 25-42.

16. فرهودی، ر.، حبیبی، ک.، و زندی بختیاری، پ. (۱۳۸۴). مکان‌یابی محل دفن مواد زائد جامد شهری با استفاده از منطق فازی (Fuzzy Logic) در محیط GIS (مطالعة موردی: شهر سنندج). نشریة هنرهای زیبا، 23(6) ، ۱۵- ۲۴.

17. قنواتی، ع. (۱۳۹۰). پهنه‌بندی خطر لغزش در حوضة جاجرود با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی. نشریة تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۲۰(17)، ۵۱- ۶۸.

18. کامران‌زاد، ف.، محصل افشار، ع.، مجرب، م.، و معماریان، ح. (۱۳۹۴).پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در استان تهران با استفاده از روش‌های داده‌محور و تحلیل سلسله‌مراتبی. مجلة علوم زمین، ۹۷(25)، ۱۰۱ – ۱۱۴.

19. کرم، ع. (۱۳۸۰). مدل‌سازی و پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در زاگرس چین‌خورده (مطالعة موردی: حوضة سرخون در استان چهارمحال‌وبختیاری). (رسالة دکتری منتشرنشدة ژئومورفولوژی)، دانشگاه تربیت مدرس، ایران.

20. کرمی، ف.، و بیاتی خطیبی، م. ( ۱۳۸۵). شناسایی و پهنه‌بندی نواحی مستعد زمین‌لغزش در حوضة آبریز اوجان‌چای (با استفاده از روش‌های آماری و سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی). دومین کنفرانس مدیریت جامع بحران، تهران.

21. گزارش گروه فرسایش و تثبیت حرکات توده‌ای. (۱۳۸6). کنترل فرسایش و تثبیت لغزش. سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، معاونت آبخیزداری، دفتر مطالعات و ارزیابی آبخیزها، گروه پایدارسازی حرکات توده‌ای.

22. متکان، ع.، سمیعا، ج.، پورعلی، س.، و صفایی، م. ( ۱۳۸۸). مدل‌های منطق فازی و سنجش‌ از دور جهت پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش در حوضة آبخیز لاجیم. فصلنامة زمین‌شناسی کاربردی، ۴(5) ، ۳۱۸- ۳۲۵.

23. مددی، ع.، نوعی، ب.، و اسمعلی، ا. (۱۳۹٢). ارزیابی خطر زمین‌لغزش و پهنه‌بندی آن با استفاده از مدل LIM و به‌کارگیری تکنیک GIS در حوزة آبخیز گیوی‌چای، اردبیل. نشریه جغرافیا و برنامه ریزی، ۴۳(17)، ۳۰۷- ۳٢۶.

24. نصیری، ش. ( ۱۳۸۳). نگرشی بر زمین‌لغزش‌های ایران (بررسی موردی ناپایداری شیب‌ها در جادة هراز). پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور. بازیابی از (2015/4/3 www.rgdir.ir /pdefault.asp (verified

25. هاد‌ی‌مصلح، م.، و خان‌لری، غ. ( ۱۳۸۶). بررسی رخداد سنگ لغزش در جادة فشم- میگون به روش تحلیل برگشت. پنجمین همایش زمین شناسی مهندسی و محیط زیست ایران، تهران.

26. Cao, C., Wang, Q., Jianping, C., Yunkai, R., Lianjing, Z., Shengyuan, S., & Cencen, N. (2016). Landslide susceptibility mapping in vertical distribution law of precipitation area: Case of the Xulong Hydropower Station Reservoir, Southwestern China. Journal of Water, 8 (7), 1- 21.

27. Chenkual, L., Lalbiakmawia, F., & Laltanpuia, Z. D. (2016). Landslide Hazard Zonation (LHZ) of Saiha District, Mizoram, India using remote sensing and GIS. Journal of IJESC, 7 (6), 8724 – 8228.

28. Chingkhei, R. K., Shiroyleima, A., Robert Singh, L., & Kumar, A. (2013). Landslide Hazard Zonation in NH-1A in Kashmir Himalaya, India. International Journal of Geosciences, 10 (4), 1501 – 1508.

29. Gemitzi, A., Falalakis, G., Eskioglou, P., & Petalas, C. (2011). Evaluating landslide susceptibility using environmental factors: Fuzzy membership functions and GIS. Journal of Global NEST, 1 (13), 28- 40.

30. Gorsevski, P. V., Jankowski, P., & Gessler, E. (2005). Spatial prediction of landslide Hazard using fuzzy k-means and Dempster-Shafer theory. Journal of Transactions in GIS, 9 (4), 455- 474.

31. Lee, S. (2007). Application and verification of fuzzy logic to landslide susceptibility mapping, Journal of Environmental Geology, 52 (4), 615- 623.

32. Lotfi Zadeh, A. (1965). Fuzzy sets. Journal of Information and Control, 8 (1), 338-353.

33. Roslee, R., Tajul, J., & Anuar, M. (2012). Landslide susceptibility mapping (LSM) at Kota Kinabalu, Sabah, Malaysia using Factor Analysis Model (FAM). Journal of Advanced Science and Engineering Research, 2 (2012), 80-103.

34. Shahabi, H. (2010). Landslide Hazard investigation in Saqqez Marivan main road in Kurdistan province. The First International Applied Geological Congress. Islamic Azad University - Mashad Branch, Iran.

35. Sharifi, R., Uromeihy, A., & Ghorashi, M. (2011). Fuzzy logic model in landslide hazard zonation based on expert judgment. International Journal of Fundamental Physical Sciences, 4 (1), 95-98.

36. Sharma, G., & Sanjeevi, S. (2015). Landslide Hazard Zonation using remote sensing, ground penetrating radar surveys and geographical information system in Katteri Watershed, Nilgiri, Tamil Nadu, India. International Journal of Current Engineering and Technology, 2 (5), 1160 – 1169.