واکاوی اسطورۀ سیمرغ و عنقاء در شاهنامۀ فردوسی و مجمع الامثال میدانی

زبان و ادبیات عربی

مقاله 8، دوره 11، شماره 1، فروردین 1398، صفحه 245-273   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jall.v11i2.69695

نویسندگان

طاهره قلی پور زیبد^{* 1}؛ محمد شایگان مهر²؛ محمد جعفری³

¹دانشگاه آزاد اسلامی .واحد کاشمر

²دانشگاه آزاد واحد کاشمر

³دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشمر

چکیده

 اسطوره‌های سیمرغ و عنقاء یکی از نمودهای وحدت اندیشۀ بشری است. پرواز، آرزوی دیرینه‌ و میل به جاودانگی بشر درآن‌ها متصوّر است. اساطیربه دلیل بن‌مایه‌های تاریخی و اهمیت در حماسه و امثال تجلی یافته‌‌اند. نگارندگان در این جستار به بررسی سیمرغ شاهنامۀ فردوسی و عنقاءِ مجمع الامثال میدانی به روش تطبیقی- تحلیلی با هدف تحلیل ریشه‌های کهن و بیان وجوه اشتراک و افتراقشان پرداختند. از یافته‌های تحقیق برمی‌آید که سیمرغ و عنقاء ریشه در فرهنگ اوستا و زبان سامی داشته و وجود تصاویر ترکیبی و دگرگونی، عامل پیدایش نیروی خیر و شرشان است. احساس ترس و سرخوردگی باعث پیدایش این‌گونه اساطیر خون‌خوار است. ارتباط سیمرغ باگیاه بی‌مرگی نمود عقل و خرد، و عنقاء درمحیط خشک تجلی نماد مرگ است. در این پژوهش شباهت­هایی ازجمله ویژگی­های عجیب، زاد و ولد و سکونت... و تفاوت‌هایی مانند؛ محتوا، هدف و نوع عمل... بررسی گردیده‌است. منشاء اشتراکات فطرت انسانی، اعتقادات دینی و تخیلات جمعی است و تفاوت‌ها به محیط بازمی‌گردد. در بازآفرینی داستان‌ها مشخص‌شد مرگ و امید، جادو و خرد در آن دوره بر جامعه ایران حاکم بود. درحالی‌که برجامعه عرب مرگ و جادو سایه افکنده‌ بود. دو اسطوره با هستی و آرمان بشر تناسب داشته و تحولات اجتماعی بعد از اسلام در شباهت بیشترشان مؤثر بوده ‌است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ سیمرغ؛ عنقاء؛ شاهنامه؛ مجمع الامثال

مراجع

1. قرآن کریم.

2. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. (1415ق). الإصابة فی تمییز الصحابة. محقق علی محمد معوض. ج2. لبنان. بیروت: دار الکتب العلمیة.

3. ابن‌خلکان. (1420ق). وفیات الأعیان. محقق احسان عباس. ج3. بیروت: دار الصادر.

4. ابن منظور. (1990م). لسان العرب. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

5. اج. تی رودز، فرانک. (1977م). تکامل. مترجم محمود بهزاد. چ اول. ایران. چاپ اورنگ. انتشارات انجمن ملی حاظت منابع طبیعی و محیط زیست

6. افلاطون. (1362). چهاررساله افلاطون. ترجمه محمود صناعی. تهران: علمی فرهنگی.

7. الیاده، میرچا. (1372). چشم اندازهای اسطوره. ترجمه جلال ستاری. چ اول. تهران: توس.

8. بایر. (1384). بندهش،مجموعه پژوهش‌های ایران باستان. ترجمه وتصحیح فضل الله پاکنژاد. ج1. تهران: مرکزدایره المعارف بزرگ اسلامی.

9. ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). غررالسیراخبارالملوک الفرس وسیرهم. مترجم محمد فضائلی. ایران. نشر نقره.

10. الثعلبی النیسابوری،ابواسحاق احمد. (2006م ). قصص الانبیاء (المسمی عرائس المجالس) لبنان. بیروت: دار الکتب العملیه.

11. داوود، انس. (1992م ). الاسطورة فی الشعر العربی الحدیث. الطبعة الثالثة. القاهره: دار المعارف.

12. دمیری. (1424ق). حیاة الحیوان الکبری. حواشی احمد حسن بسج. الطبعه الثانیه. لبنان. بیروت: دار الکتب العلمیه.

13. دهخدا، علی اکبر. (1373). لغت نامه. ج 8 و 10. چاپ اول. تهران: نشر روزنه.

14. رستگارفسائی،منصور. (1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

15. ریاضی، حشمت الله. (1386). برگردان روایت گونه داستان‌ها و پیام‌های شاهنامه فردوسی. ج 1. تهران: نشر اوحدی.

16. زمخشری، ابوالقاسم محمودبن عمر. (1412ق ). ربیع الأبرار و نصوص الأخبار. محقق عبد الامیرمهنا. ج5. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.

17. -----------------------. (1987). المستقصى فی أمثال العرب. ج2. بیروت: دارالکتب العملیه

18. ستاری، جلال. (1372 ). مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. چ اول. تهران: نشر مرکز.

19. سلطانی گردفرامزی، علی. (1372). سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: انتشارات مبتکران.

20. شمسیا، سیروس. (1387 ). فرهنگ اشارات. ج2. چاپ اول. تهران: میترا.

21. شوالیه،ژان وگربران،آل. (1385). فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج3و4. تهران: جیحون.

22. طبری، ابوجعفر محمد‌بن محمد. (1412ق). جامع البیان فی التفسیرالقرآن. بیروت: دارالمعرفه.

23. عجینه، محمد. (1994م ). موسوعة الاساطیر العرب علی الجاهلیه و دلالتها. ج1. طبعة الاولی. لبنان. بیروت: دارالفارابی.

24. عطار. (1388 ). منطق الطیر. تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی. چاپ هفتم. تهران: نشرسخن.

25. العکبری، ابوالبقاء. (2010م). شرح دیوان المتنبی . مصحح مصطفی السقا. ابراهیم البیاری. عبدالحفیظ شلبی. ج1. بیروت: دار المعرفه

26. فردوسی، ابوالقاسم. (1375). شاهنامه از روی چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. 9 جلد. ایران. نشر قطره.

27. ------------. (1379 ). شاهنامه از روی چاپ مسکو. به کوشش سعید حمیدیان. 9 جلد. چ پنجم. تهران: نشر قطره.

28. کزازی، میر جلال الدین. (1380). از گونه‌ای دیگر. چ دوم. تهران: نشر مرکز.

29. لوفر دلاشو، مارگریت. (1356). زبان رمزی قصه های پریوار. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.

30. مختاری، محمد. (1379 ). اسطوره زال تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی. چ دوم. تهران: نشر توس.

31. میدانی نیشابوری، ابوالفضل. (1996م ). مجمع الامثال. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالجیل.

32. -----------------. (1379). فرائد الادب. اهتمام و ترجمه امیر شاهد. اصفهان: انتشارات جهاد دانشگاهی.

33. نضّال، صالح. (2001م ). النزوع الاسطوری فی الروایة العربیه المعاصر. دمشق: اتحاد الکتاب العرب.

34. النویری، شهاب الدین. (1985). نهایت الارب فی الفنون الادب. ج14و13. ط.الثانیه. قاهره: دارالکتاب المصری مرکزتحقیق التراث.

35. هینلز،جان راسل. (1385 ). شناخت اساطیر ایران. ترجمه محمد حسین باجلان فرخی. چ دوم. تهران: اساطیر.

36. یاحقی، محمدجعفر. (1375 ). فرهنگ اساطیر و اشارات در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران: انتشارات سروش.

37. الیافعی، عبدالله‌بن اسعد. (1970 ). مرآة الجنان و عبرة الیقظان. ج4. بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.

مقالات

1. جعفری قریه، حمید و احمدی زاده کهن،فاطمه. (1396). مرغ شُو در باورهای کهن مردم جنوب کرمان. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. س13. ش 46. صص11- 36.

2. حنون،عبد الحمید. (2017 ). الموروث الاسطوری فی الادب العربی الحدیث والادب المقارن. مجله إشکالات/ معهد الآداب واللغات بالمرکز الجامعی لتامنغست. الجزائر. عدد11. ورق 180- 209

3. خزایی، محمد؛ فربور، فریناز. (1383 ). بررسی نماد تصویر سیمرغ با تاکید برشاهنامه فردوسی و منطق الطیر عطار. مجله هنر و مردم. ش 20، صص4-14

4. دوستی، مینا. (1394 ). روابط تصویری بینا نشانه‌ای سیمرغ با نظام ادبی آن در منطق الطیر عطار. فصلنامه نگارینه هنر اسلامی. صص 71-84

5. صانع‌پور، مریم. (1390). اسطوره‌شناسی تطبیقی درسنت فرهنگ غرب. مجله غرب شناسی بنیادی پژوهشگاه علوم انسانی. س2. ش1. صص25-38

6. قائمی،فرزاد. (1392 ). بررسی کهن الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیشدادی شاهنامه بر مبنای اسطوره‌شناسی تحلیلی. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناسی. واحدتهران جنوب. س9. ش31. صص160-180

7. مشکور،محمدجواد. (1365). سیمرغ ونقش آن در عرفان ایران. مجله هنر و مردم. دوره15. ش177و178. دریافت30/7/96

8. نجفی ایوکی، علی. (1389). اسطوره‌های برجسته در شعر عبد الوهاب البیاتی. مجله ادبیات علوم انسانی سابق. ش 2. صص1-26

9. Ahian.c. Geneva. (1611). De natura animalium libri، XVLL. VOL، by: Petro Gillio، Conrado Gesnero، Tornaesium.

10. Madan، D.M. (1911). Pahlavi Dinkard، 2volumes، Bombay.