واکاوی فقهی– حقوقی ماهیّت وکالت (عقد یا ایقاع مرکب)

فقه و اصول

مقاله 4، دوره 50، شماره 3 - شماره پیاپی 114، آذر 1397، صفحه 105-125   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfu.v50i3.57469

نویسندگان

احسان علی اکبری بابوکانی^{* 1}؛ محمدحکیم جوادی²

¹دانشگاه اصفهان

²امام صادق(ع)

چکیده

به رغم این که در دکترین حقوقدانان و فقها ضوابط تمیز عقود از ایقاعات روشن است، اظهار نظر در مورد ماهیّت برخی از اعمال حقوقی به دلیل شباهت‌هایی که با عقد و ایقاع دارند، همچنان مشکل است. نهاد وکالت گرچه به صراحت قانون مدنی و قول مشهور در میان فقها و نویسندگان حقوقی عقد محسوب است، لیکن در تعیین ماهیت حقوقی آن همچنان اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی ماهیت وکالت را عقد دانسته و گروهی نظر به ایقاع بودن آن داده‌اند. عده‌ای نیز نتوانسته‌ یکی از دو دیدگاه را ترجیح دهند، ماهیت آن را برزخی بین عقود و ایقاعات دانسته‌اند. شک در خصوص عقد یا ایقاع بودن وکالت، به دو ماده 656 و 681 قانون مدنی بازمی‌گردد. چه، ماده 656 صراحتاً از عقد بودن وکالت سخن گفته ولی ماده 681 به گونه‌ای تدوین شده که نظریه ایقاع بودن وکالت را به ذهن نزدیک می‌کند. پذیرش اذنی بودن عقد وکالت هم عاملی در جهت تقویت همین نظر است. نویسندگان در مقاله حاضر بر این عقیده‌اند که بر حسب مبانی و تعریف و آثار وکالت، ابداع تأسیس جدیدی بنام ایقاع مرکب و پذیرش وکالت به عنوان مصداقی از آن، راهگشا و حل کننده اختلافات است.

کلیدواژه‌ها

عقد؛ ایقاع؛ ایقاع مرکب؛ وکالت؛ ایجاب و قبول؛ اذن

مراجع

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

اصفهانی، محمد حسین، حاشیة کتاب المکاسب، قم، انوارالهدی، 1418 ق.

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، 1371.

امیری قائم مقامی، عبدالمجید، حقوق تعهدات، تهران، انتشارات میزان، چاپ اول، 1378.

انتظاری، علیرضا، «قاعده اذن از دیدگاه علامه ملأ احمد نراقی»، مجله پژوهش‌های مدیریت راهبردی، ش 27، بی‌تا.

انصاری، محمدعلی، الموسوعة الفقهیة، مجمع فکر اسلامی، 1424 ق.

بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی، 1419 ق.

تاج آبی، علی، خبر نامه کانون وکلای دادگستری، شماره صفر، 1388.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دایرۀالمعارف عمومی حقوقی الفارق، تهران، انتشارات گنج دانش، 1385.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر ، فلسفه حقوق مدنی، تهران، انتشارات گنج دانش، چاپ اول، 1380.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر ، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1386.

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، بیروت، انتشارات دار العلم، بی‌تا.

حائری، کاظم، فقه العقود، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت، 1409 ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

داد مرزی، سید مهدی، «مفهوم عقد در قانون مدنی»، مجله پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره 4، 1379.

راغب اصفهانی، حسین بن محمّد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار العلم، 1412 ق.

زاهدی، ریحان الله، باب وکالت، مجله کانون، سال هفتم، شماره 81، 1342.

زراعت، عباس، شرح الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تهران انتشارات فکر سازان، 1387.

زهیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر للطباعه و التوزیع و النشر، 1405 ق.

شجاعی، کیوان و رفیعی، محمد تقی، «تاملی فقهی - حقوقی در شرط بنایی تعلیقی در ایقاعات»، مجله پژوهشنامه حقوق و علوم سیاسی، شماره 5، 1386.

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، تهران، انتشارات دارالعلم، چاپ اول، 1377.

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالعلم، الطبعة الثانیة، 1988 م.

شهید ثانی، زین الدین بن علی ، مسالک الافهام، قم، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.

شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، تهران، انتشارات مجد، 1385.

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

صفایی، حسین، حقوق مدنی، قواعد عمومی قراردادها، تهران، انتشارات میزان، تهران، 1383.

صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دارالهادی، 1420 ق.

طالب احمدی، حبیب، «ماهیت حقوقی وصیت تملیکی در فقه و حقوق ایران»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال 3، شماره 4، 1390.

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1418 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم، تکملة العروة الوثقی، قم، کتابفروشی داوری، 1414 ق.

طباطبایی یزدی، محمدکاظم بن عبدالعظیم ، ملحقات العروة الوثقی، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، 1414 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، تذکرة الفقهاء، تهران، انتشارات مرتضویه، بی‌تا.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413 ق.

فاضل آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417 ق.

قاسم زاده، مرتضی، «وکالت بدون فسخ وکالت بلاعزل و وکالت بدون استعفا» مجله دیدگاه‌های حقوقی قضایی، شماره 3، 1375.

قبولی درافشان، سید محمد مهدی و دیگران، «بررسی لزوم یا عدم لزوم شرایط اساسی صحت قراردادها در مورد شروط ضمن عقد»، دو فصلنامه علمی پژوهشی دانش حقوق مدنی، شماره نخست، 1391.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی: اعمال حقوقی، دوره مقدماتی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ یازدهم، 1385.

کاتوزیان، ناصر ، حقوق مدنی، عقود معین: عقود اذنی، وثیقه‌های دین، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1389.

کاتوزیان، ناصر ، دوره مقدماتی حقوق مدنی، درس‌هایی از عقود معین، تهران، انتشارات گنج دانش، 1390.

کاتوزیان، ناصر ، عقود معین، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1389.

کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388.

کاسانی حنفی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.

لطفی، اسد الله، سلسله مباحث فقهی و حقوقی وکالت، تهران، انتشارات جاودانه، چاپ اول، 1390.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تعلیق و شرح سید عبد الزهرا حسینی، بیروت، دار الزهراء، الطبعة الاولی، 1991 م.

محقق حلی، جعفر بن حسن ، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408 ق.

مدنی، جلال الدین، عقود معین، تهران، انتشارات پایدار، 1390.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414 ق.

مروج جزائری، محمدجعفر، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، مؤسسة دارالکتاب، 1416 ق.

مصطفوی، مصطفی، «بررسی فقهی و حقوقی تأسیس وکالت بلاعزل»، رهنمون، شماره 38، 1384.

معلوف، لویس، المنجد، تهران، انتشارات اسماعیلیان، چاپ اول، 1362.

مغنیه، محمد جواد، فقه الامام جعفر صادق، قم، مؤسسة السبطین العالمیة، الطبعة الثانیة، 1383.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح الارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403 ق.

مهرابی، فرهاد، «آثار اذنی یا عهدی بودن وکالت»، مجله کانون وکلا، شماره 210، 1389.

موسوی، صادق و حسینی، مسعود، «تحلیل فقهی ضمانت اجرای وکالت بدون فسخ و تطبیق آن با آرای امام خمینی (ره)»، پژوهش‌نامه متین، سال 15، شماره 58، 1392.

نراقی، احمد بن محمد مهدی، رسائل و مسائل، قم، بی‌نا، 1422 ق.

نوین، پرویز، حقوق مدنی: عقود معین، تهران، انتشارات گنج دانش، 1387.